‘स्वदेशी’द्वारे विकासाचा संकल्प
दरवर्षी 28 फेब्रुवारी रोजी राष्ट्रीय विज्ञान दिन साजरा केला जातो. प्रख्यात भारतीय भौतिकशास्त्रज्ञ सी. व्ही. रामण यांच्या ‘रामण प्रभावा’च्या शोधाला त्यातून आदरांजलीच वाहिली जाते. हा दिन साजरा करण्याच्या स्वरूपाची संकल्पना दरवर्षी बदलते. यावर्षी ‘विकसित भारतासाठी स्वदेशी तंत्रज्ञान’ ही संकल्पना निश्चित केली आहे. यामधून देशाच्या आत्मनिर्भर आणि शाश्वत विकासाचे प्रतिबिंब दिसते.
स्वदेशी तंत्रज्ञान स्वीकारणे ही केवळ परंपरेला मान्यता नसून, लवचीक, सुद़ृढ, समृद्ध आणि प्रगत भारत घडवण्याच्या दिशेने एक धोरणात्मक पाऊल आहे. आधुनिक नवकल्पनांसह विणलेल्या पारंपारिक ज्ञानाची एका अर्थी पुनर्मांडणी आहे. स्थानिक ज्ञान प्रणालींमध्ये खोलवर रुजलेली तंत्रज्ञाने देशभरातील विविध समुदायांसमोरील आव्हानांचा सामना करतील. पाणी आणि मातीचे संरक्षण करणार्‍या प्राचीन कृषी पद्धतींपासून ते अक्षय्य ऊर्जा आणि आरोग्य सेवेमध्ये समकालीन रूपांतरापर्यंत स्वदेशी तंत्रज्ञान भारताच्या सांस्कृतिक जडणघडणीत अंतर्भूत असलेल्या नावीन्यपूर्णतेच्या भावनेला मूर्त रूप देईल, असा विश्वास वाटतो.
स्वदेशी तंत्रज्ञानाला चालना देणे म्हणजे आत्मनिर्भर भारताच्या स्वप्नपूर्तीकडे अखंडपणे वाटचाल करणे आहे. आत्मनिर्भरतेवर भर देणे आणि बाह्य स्रोतांवरील अवलंबित्व कमी करणे, तसेच स्थानिक संसाधने आणि कौशल्याचा उपयोग करून, भारतीय समुदाय विकासासाठी त्यांचे स्वतःचे मार्ग तयार करणे यांचा त्यात विचार होऊ शकतो. या प्रक्रियेत सर्वसमावेशकता आणि राष्ट्रीयत्वाची भावना निश्चित होण्यास मदत होईल. हा द़ृष्टिकोन केवळ आर्थिक विकासाला चालना देणार नाही, तर तळागाळातील नवोदित घटकांना आणि उद्योजकांना सशक्त करून सामाजिक बांधणी मजबूत करेल. देशी तंत्रज्ञानाचा प्रचार, सांस्कृतिक वारसा जपण्यासाठी आणि पर्यावरणीय कारभाराला चालना देण्यासाठी उत्प्रेरक म्हणून काम करेल.
जुन्या पद्धती आणि स्वदेशी ज्ञान प्रणालींचा वापर करून, आपण आपल्या पूर्वजांच्या शहाणपणाचा केवळ आदरच करणार नाही, तर निसर्गाशी अधिक सुसंवादी नातेसंबंधाचा मार्गही मोकळा होईल. पर्यावरणपूरक बांधकाम तंत्रांपासून ते हर्बल औषधी आणि पारंपारिक हस्तकलेपर्यंत ही तंत्रज्ञाने विकासासाठी एक समग्र द़ृष्टिकोन देतील, याद़ृष्टीने भारत सरकारने महत्त्वपूर्ण पावले उचलली आहेत. ‘मेक इन इंडिया’ मोहिमेसारखे उपक्रम आणि ‘स्टार्टअप इंडिया’सारख्या योजनांचा उद्देश नावीन्य आणि उद्योजकता वाढवणे, स्वदेशी तंत्रज्ञान विकासासाठी व्यासपीठ आणि प्रोत्साहन प्रदान करणे असा आहे.
याशिवाय शाश्वत शेतीवरील राष्ट्रीय मिशन आणि अटल इनोव्हेशन मिशन यांसारख्या योजना, शाश्वत पद्धतींना चालना देण्यावर भर देतात. हे समग्र प्रयत्न सर्वसमावेशक वाढ आणि शाश्वत विकासाचे चालक म्हणून स्वदेशी तंत्रज्ञानाचा वापर करण्याच्या सरकारच्या वचनबद्धतेला अधोरेखित करताना दिसतात. आपण राष्ट्रीय विज्ञान दिन साजरा करत असताना, नावीन्य आणि सर्वसमावेशक विकासाला चालना देण्याच्या आपल्यादेखील वचनबद्धतेची पुष्टी करूया.
स्वदेशी ज्ञानाचे आमचे समृद्ध पटल स्वीकारून आणि समकालीन आव्हानांना तोंड देण्यासाठी त्याचा उपयोग करून, आपण असे भविष्य घडवूया, जिथे भारत शाश्वतपणे भरभराटीला येईल. आजही आपल्या देशात विज्ञान अभ्यासाकडे विद्यार्थ्यांना म्हणावा तसा कल नाही. यासाठी प्राथमिक स्तरापासून विद्यार्थ्यांना विज्ञानाची गोडी लावण्याची शिक्षकांसह पालकांची जबाबदारी आहे. त्यासाठी गाव पातळीसह जिल्हा पातळीवर सातत्याने विज्ञान प्रदर्शने भरावावी लागतील. बहुतांश शाळांत विज्ञान प्रदर्शने भरवली जातात; पण त्याचे प्रमाण म्हणावे तितके नाही. त्यासाठी सर्वच पातळ्यांवर प्रयत्नांची गरज अधोरेखित होते. देशाची वाटचाल आत्मनिर्भर होण्याच्या दिशेने सुरू आहे. त्यासाठी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा मोठा वाटा असणार आहे.