थायरॉईड आणि मधुमेह | पुढारी

थायरॉईड आणि मधुमेह या दोन्ही आजारांचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत चालले आहे. मधुमेह आणि थायरॉईड हे दोन्ही आजारांचा परस्परांशी संबंध आहे. मधुमेह आणि थायरॉईड रोग दोन्ही अंतःस्रावी विकार आहेत. या दोन्ही विकारांचा एकमेकांवर परिणाम होतो.  

थायरॉईड ही एक लहान ग्रंथी असून तिचा आकार एका फुलपाखरासारखा असतो आणि ती मानेच्या खालच्या भागात स्थित असते. तिचं मुख्य कार्य म्हणजे शरीराच्या चयापचय क्रियेचं नियंत्रण ठेवणे (जगण्यासाठी आवश्यक कार्यं पेशी ज्या गतीनं करतात तो दर). ज्यावेळी थायरॉईड ही अधिक प्रमाणात संप्रेरक तयार करते, तेव्हा शरीर हे आवश्यकतेपेक्षा जास्त प्रमाणात ऊर्जेचा वापर करते. या स्थितीला हायपरथायरॉईडीझम म्हणतात. सर्व प्रकारच्या वयोगटातील लोकांना थायरॉईड रोग होऊ शकतो.

मधुमेहींना थायरॉईडचा सामना का करावा लागतो?

मधुमेहाच्या रुग्णांमध्ये थायरॉईड ग्रंथीचा त्यांच्या कार्यक्षमतेवर जास्त प्रभाव असतो. रुग्णांमध्ये थायरॉईड ग्रंथी सामान्य लोकांपेक्षा वयानुसार अधिक प्रभावी असतात. तसेच मधुमेह आणि विशेषत: टाइप 1 मधुमेह असलेल्या लोकांमध्ये थायरॉईड डिसफंक्शन अधिक प्रमाणात आढळते. थायरॉईड संप्रेरक ग्लूकोज चयापचय देखील प्रभावित करते. थायरॉईड संप्रेरक यकृतामध्ये ग्लूकोज हस्तांतरित करण्यास प्लाझ्माला प्रभावित करते. या प्लाझ्मामध्ये थायरॉईड हार्मोन्स वाढतात आणि एकत्र येतात, ज्यामुळे यकृतामध्ये ग्लूकोजचे हस्तांतरण थांबते. मधुमेहाच्या रुग्णांमध्ये हायपरथायरॉईडीझमच्या समस्येमुळे रेटिनोपॅथी (नेत्र रोग) आणि नेफ्रोपॅथी (किडनी रोग) होण्याचा धोका वाढवते. थायरॉईड हार्मोन्स मधुमेह टाइप -1 रूग्णांमध्ये इन्सुलिनचा प्रभाव देखील कमी करते.

मधुमेहाच्या रुग्णांमध्ये थायरॉईडची समस्या वाढल्यामुळे टाइप -2 मधुमेह होण्याची शक्यता असते, अशा परिस्थितीत रुग्णाची प्रकृती गंभीर होऊ शकते. थायरॉईडची समस्या असल्यास शरीरातील थायरॉईड हार्मोन्स बदलतात. मधुमेहाच्या रुग्णांमध्ये जेव्हा थायरॉईडची समस्या असते तेव्हा ग्लूकोज नियंत्रित करणारे ग्लूकोज इंडेक्स कमकुवत करतात. ज्यामुळे रुग्णाच्या शरीरात ग्लूकोजची पातळी वाढते, जी खूप धोकादायक ठरते. इन्सुलिनवरती इतर अनेक ग्रंथींपासून तयार होणारे हार्मोन्स प्रभाव पाडत असतात. थायरॉईड, अ‍ॅड्रीनल, पिट्युटरी अशा सगळ्या ग्रंथींचं कार्य हे एकमेकांवर अवलंबून असतं. टी3, टी4 आणि टीएसएच या थायरॉईड ग्रंथींनी तयार केलेल्या हार्मोन्सच्या प्रमाणात गडबड झाली तर त्याचाही परिणाम इन्सुलिनवर होतो.

या गोष्टींकडे लक्ष द्या

* तुम्हाला जर मधुमेह, थायरॉईडचे निदान झाले आहे तर वजन नियंत्रणात ठेवा. योग्य वजनामुळे या आजारांचे व्यवस्थापन करणे शक्य होते.

* थायरॉईड असलेल्या रुग्णांनी ग्लुकोज आणि थायरॉईड हार्मोन्सवर नियंत्रण ठेवा म्हणजे मधुमेहाला प्रतिबंध करता येणे शक्य होईल.

* वेळोवेळी मधुमेहाची तपासणी करणे, वेळेत निदान करणे आणि वेळेवर उपचार सुनिश्चित करणे महत्वाचे आहे. अचूक व्यवस्थापनाने गुंतागुंत होण्याचा धोका कमी होतो. 

– डॉ. प्रदीप गाडगे