आशिष देशमुख
पुणे : विश्वाची निर्मिती झाली, तेव्हा बह्मांडाचा विस्तार प्रचंड वेगाने होण्यास सुरुवात झाली होती. मात्र, आता हा विस्तार मंदावत असल्याचे महत्त्वाचे संशोधन पुण्यातील ‘आयुका’ या अवकाश संशोधन संस्थेतील खगोल शास्त्रज्ज्ञांनी नुकतेच जगासमोर आणले आहे. ‘डार्क एनर्जी स्पेक्ट्रोक्सोप’च्या साहाय्याने हा निष्कर्ष शास्त्रज्ञांनी काढला आहे.
‘डार्क एनर्जी स्पेक्ट्रोस्कोपिक इन्स्ट्रुमेंट’च्या (डीईएसआय) ताज्या निष्कर्षावरून असे सूचित होते की, डार्क एनर्जी (डीई) स्थिर राहण्याऐवजी कालांतराने क्षय होऊ शकते. तिचे दुसरे डेटा रिलीज, आजपर्यंतच्या वैश्विक विस्ताराचे सर्वात अचूक मापन करते. अशा मॉडेल्सकडे निर्देश करते, ज्यामध्ये विश्वाच्या विस्तारासोबत घनता हळूहळू विकसित होते.
पुण्यातील आयुका (खगोलशास्त्र आणि खगोल भौतिकी आंतरविद्यापीठ केंद्र) येथील संशोधक डॉ. स्वागत एस. मिश्रा,आणि प्रा डॉ. वरुण साहनी, तसेच सहयोगी विदेशी संशोधक विल्यम एल. मॅथ्यूसन, अरमान शफीलू आणि युरी शतानोव्ह यांनी या संशोधनात महत्त्वाचे काम केले आहे. त्यांचे निष्कर्ष खूप वेगळे अन् जगाला दखल घ्यायला लावणारे आहेत.
‘उच्च-आयामी बेनवर्ल्ड फेमवर्क’मध्ये गडद ऊर्जा स्थिर विश्वविज्ञान स्थिरांकाऐवजी साध्या स्केलर फील्डमधून उद्भवली तर हे वर्तन नैसर्गिकरीत्या उद्भवते.
सन 2000 दशकाच्या सुरुवातीला झालेल्या संशोधनाला डॉ. वरुण साहनी आणि युरी शतानोव्ह यांनी प्रस्तावित केलेल्या निरीक्षणांना नवीन प्रेरणा मिळत आहे.
जे एक आकर्षक संकेत देतात की, अतिरिक्त परिमाणे विश्वाच्या विस्तारावर सूक्ष्मपणे प्रभाव टाकू शकतात.
बह्मांडाची निमिर्ती झाली तेव्हा प्रचंड गतीने विस्तार होताना दिसत होता. आता मात्र हा वेग मंद झाल्याचे पुरावे हाती आले आहेत.
मार्च 2025 मध्ये प्रसिद्ध झालेले विश्वाच्या आजपर्यंतच्या इतिहासाचे सर्वात अचूक मॅपिंग झाले आहे.
आमचा डेटा दर्शवितो की डीई समीकरण-ऑफ-स्टेट पॅरामीटर कालांतराने विकसित होत आहे.
अशा मॉडेल्सना अनुकूल बनवत आहे जिथे डीई भूतकाळात फॅन्टम-सारखे आहे, रेडशिफ्टच्या पलीकडे, तर ते कमी रेडशिफ्टमध्ये क्विंटेसन्स-सारखे बनते.
सध्याच्या युगाच्या जवळ हे वर्तन क्षय होणारी फॅन्टम डार्क एनर्जी सूचित करते.
ज्याची घनता सुरुवातीला विश्वाच्या विस्ताराबरोबर कमी होण्यापूर्वी वाढते.
शास्त्रज्ञ म्हणातात, क्षय होत चाललेल्या फॅन्टम डार्क एनर्जीच्या
निरीक्षणात्मक अंदाजानुसार केलेल्या वर्तनाला समजून घेण्यासाठी जगभरात प्रयत्न केले गेले.
संशोधक डॉ. मिश्रा, डॉ. साहनी आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी स्केलर-फील्ड क्षमतांच्या विस्तृत श्रेणीचे विश्लेषण केले.
क्वाड्रॅटिक, क्वार्टिक, अक्षीय-सदृश, घातांकीय, सममिती-बेकिंग दाखवून दिले.
भूतकाळातील अस्थिरता किंवा भविष्यातील एकवचनांना आवाहन न करता नैसर्गिकरीत्या या प्रवृत्तीचे पुनरुत्पादन करतात.
बेनवर्ल्ड फेमवर्कमध्ये, असे स्केलर-फील्ड वर्तन उच्च-आयामी गतिमानतेतून उद्भवते, जिथे आपले 3+1-आयामी विश्व 4+1-आयामी बल्क स्पेसटाइममध्ये विकसित होणारे बेन आहे.
हे चित्र डार्क एनर्जीच्या निकाल अर्थ लावते आणि सूचित करते की अतिरिक्त परिमाणे वैश्विक विस्तारात मंदी आली आहे.
‘डार्क एनर्जी स्पेक्ट्रोक्सोप’ने दाखवलेला हा विश्वाच्या विस्ताराचा वेग, यात गती मंद झाल्याची निरीक्षणे हाती आल्याचा दावा शास्त्रज्ञांनी केला आहे.
आमचे संशोधन हे मूळ सिद्धांतावर आधारित आहे. जेव्हा विश्वाची निर्मिती झाली, तेव्हा ते प्रचंड वेगाने विस्तारीत होत असल्याची निरीक्षणे होती. अलीकडे आम्ही केलेल्या संशोधनात असे आढळले की, विश्वाच्या विस्ताराचा वेग म्हणजे बह्मांडाच्या प्रसारणाचा वेग कमी झालेला आहे. आकृतीद्वारे आम्ही हा मूळ सिद्धांत मांडला आहे. कारण डार्क एनर्जी स्पेक्ट्रोक्सोपने उलगडले रहस्य उलगडून समोर आणले, त्यामुळे हे निष्कर्ष महत्त्वाचे आहेत.
प्रा. डॉ. वरुण साहनी, ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ, आयुका
