Chandrayaan-3 : अमेरिका, चीन, रशियाला जे शक्य झाले नाही, ते भारत करणार…

श्रीहरिकोटा : वृत्तसंस्था :  चंद्राचे आकर्षण पूर्वापार आहे. साक्षात प्रभू रामचंद्रही बालपणी चंद्रासाठी हट्टाला पेटले होते. शेवटी पाण्याने भरलेल्या थाळीत त्यांच्यासाठी चंद्र उतरविण्यात आला होता. चंद्र हा आपल्याकडे मुलांचा मामाच… कुणाकडे गेले की कसे वागावे, त्याचा पहिला संस्कार मामाच्या घरूनच मिळतो. अगदी तसेच अनंत ब्रह्मांडाची रहस्ये उलगडायची, तर त्याची पहिली पायरी चंद्र हाच आहे. येत्या शुक्रवारी दुपारी 2.35 वाजता इतिहासाच्या पानावर एक नवा अध्याय लिहिण्यासाठी आणि ही पायरी चढण्यासाठी भारतही सज्ज आहे. 23 अथवा 24 ऑगस्ट या तारखांची मग तो वाट बघेल… विक्रम लँडर चांदोबावर उतरताच भारत असे यश मिळविणार्‍या अमेरिका, रशिया, चीन या महासत्तांच्या यादीत जाऊन धडकेल. किंबहुना या तिन्ही महासत्तांपेक्षाही भारताचे हे यश अधिक देदीप्यमान असेल. कारण, हे तिन्ही देश चंद्राच्या उत्तर ध्रुवावर उतरलेले आहेत. आपण चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर उतरण्याचे धाडस करणारे पहिले आहोत. त्यामुळे भारतीयांचे लक्ष जसे चांद्रयान-3 कडे (Chandrayaan-3) आहे, तसेच अवघ्या जगाचे लक्ष भारताकडे आहे. (Chandrayaan-3)

• Chandrayaan-3 : मागील चुका चांद्रयान-3 मोहिमेत सुधारल्या!

श्रीहरिकोटा येथून चांद्रयान-3 (Chandrayaan-3) प्रक्षेपित केले जाईल. चांद्रयान-2 मोहिमेत चंद्रावर उतरतानाच लँडर कोसळले होते. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, 'इस्रो'चे तत्कालीन प्रमुख सीवन यांच्यासह अवघा देश त्या प्रसंगाने हळहळला होता. लँडिंग यशस्वी होते की नाही म्हणून भीतीच्या सावटाखाली अवघ्या देशाने घालविलेली ती 15 मिनिटे आजही अंगावर काटा उभा करतात.

चंद्राला स्पर्श करण्याचे अपूर्ण राहिलेले ते स्वप्न यावेळी पूर्ण व्हावे म्हणून 'इस्रो'ने कुठलीही कसर सोडलेली नाही. चांद्रयान-1 पूर्णपणे यशस्वी ठरलेले होते. त्यामुळे चांद्रयान-2 ही पूर्वयशावर आधारलेली मोहीम होती; पण तिला मर्यादित यश मिळाले. आपण चंद्रावर स्थिरावू शकलो नाही. त्यामुळे चांद्रयान-3 ही मोहीम चांद्रयानच्या अपयशावर (मर्यादित) आधारलेली आहे.

ज्या-ज्या कारणांनी हे अपयश आले, त्या-त्या कारणांचे सखोल अध्ययन 'इस्रो'ने (भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था) केले आणि आनुषंगिक बदल नव्या मोहिमेत केलेले आहेत.

अपयशाधारित द़ृष्टिकोनाची (फेल्युअर बेस्ड प्रोच) या मोहिमेसाठी केलेली निवड सार्थ ठरावी म्हणून अवघा देश आतापासून उत्सुक आहे.

'नासा'पासून 'इस्रो'पर्यंत सार्‍यांचा लाडका चंद्र का?

• 'इस्रो' चांद्रयान-3 (Chandrayaan-3) साठी सज्ज आहे तसेच अमेरिकन अंतराळ संशोधन संस्था 'नासा'ही आर्टेमिस मोहिमेवर सध्या काम करत आहे. चीनलाही चंद्रावर आपला जम बसवायचा आहे.
• अंतराळ शास्त्रज्ञांसाठीही चंद्र इतका खास का आहे? सूर्यमालेसह ब्रह्मांडातील अन्य ग्रहांवरील मानवाच्या प्रवेशाचे दरवाजे चांद्रमोहिमांतूनच खुले होणार आहेत, हे त्यामागचे कारण होय.
• चंद्र हा पृथ्वीपासूनच बनलेला आहे. पृथ्वीच्या प्रारंभिक इतिहासाची चंद्र हा एक साक्ष आहे. विविध भूवैज्ञानिक प्रक्रियांमुळे या इतिहासातील ज्या नोंदी पृथ्वीवरून संपुष्टात आल्या आहेत, त्या चंद्रावर आजही सुरक्षित आहेत.
• चंद्रावरील संशोधनातून पृथ्वीच्या उत्पत्तीचे रहस्य उलगडेल. पृथ्वीवर भूतकाळात आदळलेल्या एस्टरॉईडस्चे (लघुग्रहाचे) आनुषंगिक परिणाम अभ्यासणे व पृथ्वीचे भवितव्य काय ते जाणून घेणे, हे हेतूही आहेतच.
• तापमान आणि अन्य टोकाच्या परिस्थितीत सामग्री, उपकरणांच्या परीक्षणाची संधी चंद्र उपलब्ध करून देतो. हा पूर्वानुभव नव्या ग्रहांवरील मोहिमांसाठी उपयुक्त ठरणारा आहे.

भारतच खरा चंद्रावरील 'खतरों का खिलाडी!'

• अमेरिका, रशिया, चीन या देशांनी आपापल्या यानांचे लँडिंग चंद्राच्या उत्तर ध्रुवावर केले आहे.
• भारताची चांद्रयान-3 ही मोहीम मात्र चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर काम करणार आहे.
• चांद्रयानातून लँडर चंद्रावर अशा ठिकाणी उतरेल, जे ठिकाण कधीच पृथ्वीसमोर येत नाही.
• चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावरील टेक्टॉनिक प्लेट कमालीची सक्रिय असल्याने येथे सतत भूकंप होत असतात.
• चंद्राच्या या भागात मोठ्या प्रमाणावर बर्फ असावे, ही शक्यता आहे. या भागाबद्दल फारशी माहिती जगाला नाही. ती मिळावी म्हणून…

'चांद्रयान-2'मधील चुका

• 'चांद्रयान 2'मध्ये चांद्रकक्षेतून उतरताना लँडरला वेगाने वळायचे होते; पण जसे ते वळले, त्याचा वेग कमी झाला. असे काही घडेल, याची 'इस्रो'ने कल्पनाही केली नव्हती.
• 'चांद्रयान 2'मध्ये लँडरचे उतरण्याचे ठिकाण म्हणून एक लहानसे वर्तुळ (500 बाय 500 मीटर) निश्चित करण्यात आले होते.
• चंद्राचा पृष्ठभाग हा समतल नाही. ओबडधोबड आहे. आधीच लँडर पृष्ठभागाच्या फार जवळ पोहोचलेले होते. उतरण्याचे ठिकाण छोटेसे आणि ते शोधण्याच्या गडबडीत लँडर स्वत:चा वेग कमी करण्याऐवजी वाढवत होते.
• एकीकडे लँडिंगचे ठिकाण हेरून तेथे पोहोचायचे होते, तर दुसरीकडे वेगही मर्यादित ठेवायचा होता. खड्डे आणि दीर्घकाळ अंधारामुळेही लहानसा लँडिंग स्पॉट हेरण्यात समस्या उद्भवली.
• चंद्रावर वातावरण नसल्याने लँडरचा वेग उतरताना हळुवार करत नेण्यासाठी विशिष्ट ब्रेकिंग सिस्टिमसह विशिष्ट इंधन (प्रणोदक) लागते. तेही पुरेल एवढेच होते.
• एका क्षणाला लँडरने स्थिर होऊन चंद्राच्या पृष्ठभागाची छायाचित्रे घ्यायची (उतरण्याचे ठिकाण निश्चित करण्यासाठी) होती; पण नेमका यावेळी इंजिनांनी अपेक्षेहून जास्त वेग निर्माण केला. (लँडरमधील या 5 इंजिनांचे काम वेग कमी करणे, हे होते) लँडरचा वेग वाढला आणि ते अस्थिर झाले. मार्गक्रमणच भरकटले.

चांद्रयान-3'मधील सुधारणा

• आता तसे घडू नये म्हणून उपाययोजना करण्यात आल्या आहेत. महत्त्वाचे म्हणजे चांद्रयान 3 मोहिमेत लँडरचे उतरण्याचे ठिकाण 4 कि. मी. बाय 2.5 कि.मी. निश्चित करण्यात आले आहे.
• एका ठिकाणी लँडिंगला अडचण आल्यास पर्यायी ठिकाण निवडण्यासाठी प्रवासातील संभाव्य वाढ गृहित धरून इंधनाचे प्रमाणही वाढविलेले आहे.
• ऊर्जानिर्मितीत खंड पडू नये, अशी व्यवस्था नव्या मोहिमेत करण्यात आली आहे. नव्या मोहिमेत लँडरसह अतिरिक्त सौर पॅनल्सही आहेत.
• 'चांद्रयान 3' मधील सॉफ्टवेअर, हार्डवेअर आणि लँडिंगच्या एकुणातील प्रक्रियेत तपशिलवार संशोधनाअंती सकारात्मक बदल झालेले आहे.
• चंद्रयान-3 च्या प्रक्षेपणाचा मार्ग तसूभरही बदलणार नाही आणि इस्रोचा त्याच्याशी असलेला संपर्कही तुटणार नाही, अशी एकुणातील तजवीज आहे. त्यामुळे यशस्वी लँडिंगच्या आशेला नव्या मोहिमेत आकाशही ठेंगणे आहे.

चांद्रयान-2' लँडरची शहारे आणणारी दुर्घटना

चंद्रयान-2 हे 22 जुलै 2019 ला प्रक्षेपित झाले होते. 6 सप्टेंबरला यानाचे लँडर चंद्रावर उतरणे अपेक्षित होते. लँडिंगनंतर लँडरमधून रोव्हर प्रज्ञान बाहेर पडणे आणि त्याने चंद्रावरील एक दिवस म्हणजे पृथ्वीवरील 14 दिवस चंद्राच्या पृष्ठभागावर चालत राहायचे होते. संशोधन करायचे होते; पण ते घडू शकले नाही. 7 सप्टेंबरला पहाटे पावणे तीनवाजता क्रॅश लँडिंगने रात्री उशिरापर्यंत जागे राहिलेल्या कोट्यवधी डोळ्यांच्या कडा पाणावल्या होत्या.

चंद्रावरील लँडिंग सूर्योदयाच्या आधारावर

लँडिंग करताना सूर्यप्रकाश असला पाहिजे म्हणून चंद्रावर सूर्योदय केव्हा होईल, या आधारावरच चंद्रावरील सॉफ्ट लँडिंगची तारीख निश्चित केली जाते. चंद्रावर सलग 14-15 दिवस सूर्यप्रकाश (दिवस) असतो आणि पुढे सलग 14-15 दिवस रात्र असते.

अपयशाधारित द़ृष्टिकोन म्हणजे काय?

अपयशाच्या सर्व शक्यतांचा आधीच आढावा घेऊन प्रकल्पाची रचना करणे म्हणजे अपयशाधारित द़ृष्टिकोन…
अपयशाच्या सर्वच शक्यता गृहित धरून नव्या मोहिमेत त्या-त्या शक्यतेच्या अनुषंगाने 'इस्रो'ने सुधारणा केल्या आहेत.
महत्त्वाचे टप्पे, घटक, मानके, संभाव्य वैविध्यपूर्ण शक्यतांचे सखोल मूल्यांकन या द़ृष्टिकोनांतर्गत केले जाते.

हेही जाणून घ्या…

• चंद्रयान-3 च्या लँडरमध्ये 4 आणि रोव्हरमध्ये 2 पेलोड आहेत. चंद्राच्या कक्षेतून अत्याधुनिक उपकरणे पृथ्वीच्या ध्रुवमितीचे अध्ययन करतील.
• चांद्रयान-2 प्रमाणेच चांद्रयान-3 मधील लँडरचे नाव विक्रम (भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाचे जनक विक्रम साराभाई), तर रोव्हरचे नाव प्रज्ञान हेच असेल.

चांद्रयान-3 नंतर काय?

चांद्रयान-3 नंतर 'इस्रो' जपानसह एक नवी चांद्रमोहीम आखणार आहे. जपानच्या जाक्सा या अंतराळ संशोधन संस्थेसोबत त्यासंदर्भात बोलणी सुरू आहेत. शिवाय सूर्याचे अध्ययन करण्यासाठी सौर मोहीमही 'इस्रो' राबविणार आहे.

चांद्रयान-3 चा अवघा आकृतिबंध चांद्रयान-2 च्या अपयशावर आधारित आहे. फक्त यशासाठीच ही 615 कोटींची आणि अनंतकोटी कष्टांची मोहीम आहे.
– एस. सोमनाथ, अध्यक्ष, 'इस्रो'

हेही वाचा : 

• जम्‍मू-काश्‍मीरमध्‍ये हल्‍ल्‍याचा मोठा कट उधळला, पाच दहशतवादी जेरबंद
• विरोधकांच्‍या 'एकजुटी'साठी सोनिया गांधी सरसावल्‍या, बंगळूर येथील बैठकीला राहणार उपस्‍थित