गणेश खळदकर
पुणे : विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांच्या समन्वयातून सामाजिक गरजांवर संशोधन केले जाते. याच संशोधनासाठी जीवशास्त्र आणि अभियांत्रिकी शाखेच्या एकत्रिकरणातून एक नवीनच शाखा उदयास आली आहे. या शाखेचे नाव बायोइंजिनियरिंग अर्थात जैव अभियांत्रिकी शाखा असे आहे. ही शाखा म्हणजे सामाजिक गरजांचे उत्तर असल्याचे मत तज्ज्ञांनी व्यक्त केले आहे.
तज्ज्ञांनी दिलेल्या माहितीनुसार, जीवशास्त्र आणि अभियांत्रिकी या परस्पर विशेष शाखा मानल्या जात होत्या. गेल्या दोन दशकांत जीवन विज्ञान आणि अभियांत्रिकी या दोन्ही क्षेत्रांतील प्रगतीमुळे हा गैरसमज दूर झाला आहे. वैद्यकशास्त्रात, नवीन इमेजिंग तंत्रे, नॅनोटेक्नॉलॉजी चलित औषध वितरण पद्धती, जीनोम मॅपिंग, टिश्यू इंजिनियर केलेले अवयव, कृत्रिम अवयव आणि रोपण आणि रोबोट-सहाय्य शस्त्रक्रियांनी निदान आणि उपचार पद्धतींमध्ये क्रांती आणली आहे. या आमूलाग्र बदलांमुळे जीवशास्त्र आणि अभियांत्रिकी या दोन्हींच्या माध्यमातून नवीन बायोइंजिनियरिंग शाखेचा उदय झाला आहे.
जैव अभियांत्रिकीमध्ये विविध घटकांचा समावेश आहे. यामध्ये बायोप्रोसेस अभियांत्रिकी औद्योगिक स्तरावर औषधांचे रेणू, प्रथिने, पोषक आणि इंधने तयार करण्यासाठी एन्झाइम आणि सूक्ष्मजीव वापरण्याशी संबंधित आहे. बायोइन्फॉरमॅटिक्स हे जैविक आणि जैव वैद्यकीय डेटा समजून घेण्यासाठी आणि प्रभावी वापरासाठी संगणक तंत्रज्ञानाचा वापर आहे. बायोमेडिकल इन्स्ट्रुमेंटेशनमध्ये उपकरणे, मशिन्स, सॉफ्टवेअर, साहित्य किंवा इतर संबंधित लेख असतात जे सुरक्षित आणि प्रभावी प्रतिबंध, निदान, आजार आणि आजारांवर उपचार करण्यासाठी मानवांसाठी डिझाइन केलेले असतात.
बायोमेकॅनिक्स म्हणजे यांत्रिकी पद्धतींचा वापर करून जैविक प्रणालींच्या यांत्रिक पैलूंची रचना, कार्य आणि गती यांचा अभ्यास. मानवी सांधे, दंत भाग इतर वैद्यकीय हेतूंसाठी बायोमेकॅनिक्सचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होत आहे. तर अनुवांशिक अभियांत्रिकी, -ज्याला काहीवेळा अनुवांशिक बदल म्हटले जाते – त्याचा उद्देश जीवाच्या जीनोममधील डीएनए मध्ये बदल घडवून आणणे आहे.
जैव अभियांत्रिकीतील विद्यार्थ्यांना जीवशास्त्र आणि अभियांत्रिकी या दोन्ही मूलभूत गोष्टींमध्ये प्रशिक्षण दिले जाते. ज्यात इलेक्ट्रॉनिक्स आणि यांत्रिक अभियांत्रिकी, गणित आणि सांख्यिकी, थर्मोडायनामिक्स, वस्तुमान, उष्णता आणि गती हस्तांतरण, संगणक विज्ञान, साहित्य विज्ञान, बायोकेमिस्ट्री आणि रासायनिक अभियांत्रिकी यासारख्या वाहतूक प्रक्रियांचा समावेश होतो.
बायोइंजिनियरिंग हे झपाट्याने वाढणारे आणि सतत विकसित होत असलेले क्षेत्र आहे. जागतिक स्तरावर अन्न आणि कृषी जैवतंत्रज्ञान उद्योग, औषध कंपन्या, वैद्यकीय उपकरण उत्पादक आणि वैद्यकीय संशोधन संस्थांद्वारे बायोइंजिनियरिंग पदवीधरांची मागणी केली जाते. पुनर्वापर करता येण्याजोगे साहित्य आणि जैवइंधन तयार करण्यासाठीच्या संशोधनामध्ये बायोइंजिनियर्स मोठ्या प्रमाणात कार्यरत आहेत.
डॉ.सचिन जैन, संस्थापक संचालक, एसकेवायआय समूह
वैद्यकीय क्षेत्रात करिअर करू इच्छिणार्‍या विद्यार्थ्यांनी आता डॉक्टर होण्यापलीकडे करिअरचा विचार करायला हवा. कोरोना महामारीनंतर, जग बदलले आहे आणि जीवन विज्ञानाच्या सर्व क्षेत्रांना स्पर्श करणार्‍या कुशल मनुष्यबळाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची बनली आहे.
डॉ.विक्रांत गायकवाड, प्रमुख, स्कूल ऑफ केमिकल अँड बायोइंजिनियरिंग, एमआयटी पुणे