ISRO mission HOPE at Mini Mars Ladakh
नवी दिल्ली: भारताच्या अंतराळ संशोधनाच्या इतिहासात एका नव्या अध्यायाची सुरुवात झाली आहे. भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेने (ISRO) मानवी अंतराळ मोहिमा आणि आंतरग्रहीय संशोधनाच्या दिशेने एक मोठे पाऊल उचलले आहे.
31 जुलै रोजी इस्रोने लडाखच्या त्सो कार (Tso Kar) या दुर्गम आणि मंगळ ग्रहासारख्या भासणाऱ्या प्रदेशात आपल्या पहिल्या उच्च-उंचीवरील 'अॅनलॉग मिशन'ची औपचारिक सुरुवात केली. 'होप' (HOPE) असे नाव असलेल्या या मोहिमेमुळे लडाखचा हा भाग जणू 'मिनी मार्स' बनला आहे.
समुद्रसपाटीपासून 4530 मीटर उंचीवर असलेला त्सो कार प्रदेश हवामान आणि भूभागाच्या बाबतीत मंगळ ग्रहाशी कमालीचे साम्य साधतो.
1 ऑगस्ट ते 10 ऑगस्ट दरम्यान चालणाऱ्या या 10 दिवसीय मोहिमेचा उद्देश कोणताही रोव्हर किंवा उपग्रह पाठवणे नाही, तर ही एक पूर्णपणे मानवकेंद्रित मोहीम आहे. मंगळावरील मोहिमेदरम्यान अंतराळवीरांना येणाऱ्या शारीरिक आणि मानसिक आव्हानांची प्रतिकृती तयार करणे, हे या मोहिमेचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
इस्रोचे अध्यक्ष आणि अंतराळ विभागाचे सचिव डॉ. व्ही. नारायणन यांच्या हस्ते या मोहिमेचे उद्घाटन करण्यात आले. "होप हे मंगळावरील परिस्थितीचे अनुकरण करणारे एक अभियान आहे," असे इस्रोने स्पष्ट केले.
पृथ्वीवरील प्रतिकूल पण नियंत्रित वातावरणात मानवाला दीर्घकाळ ठेवल्यास त्याच्यावर काय परिणाम होतात, याचा अभ्यास करून भविष्यातील मोहिमांसाठी सज्ज होणे हा यामागील उद्देश आहे.
त्सो कार हा प्रदेश केवळ दुर्गम नाही, तर तो पृथ्वीवर असूनही परग्रहासारखा भासतो. येथील वातावरणातील कमी ऑक्सिजन, अत्यंत शुष्क हवा आणि सतत बदलणारे तापमान यामुळे प्रयोगशाळेपेक्षाही अधिक प्रभावीपणे मंगळावरील परिस्थितीचा अनुभव मिळतो.
याच कारणामुळे नासा (NASA) आणि युरोपियन स्पेस एजन्सी (ESA) सारख्या आंतरराष्ट्रीय अंतराळ संस्थादेखील अशाच 'अॅनलॉग' वातावरणात प्रशिक्षण घेतात.
या मोहिमेदरम्यान इस्रोचे शास्त्रज्ञ आणि नियोजनकर्ते अनेक महत्त्वाच्या गोष्टींवर बारकाईने लक्ष ठेवणार आहेत. यात खालील प्रमुख उपक्रमांचा समावेश आहे-
शारीरिक अभ्यास: कमी ऑक्सिजन आणि जास्त उंचीच्या वातावरणात अंतराळवीरांच्या शरीरावर होणाऱ्या परिणामांची थेट नोंद घेतली जाईल.
मानसिक मूल्यांकन: मर्यादित जागेत काम करताना येणारा ताण, सांघिक कार्यक्षमता आणि निर्णय घेण्याची क्षमता यांचे विश्लेषण केले जाईल.
तंत्रज्ञान चाचण्या: स्पेससूटपासून ते बायोमेडिकल उपकरणांपर्यंतच्या प्रगत साधनांची मंगळासारख्या परिस्थितीत प्रत्यक्ष चाचणी केली जाईल.
आपत्कालीन सराव: मंगळावर उद्भवू शकणाऱ्या संभाव्य आपत्कालीन परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी प्रतिसाद प्रणाली आणि कार्यपद्धती सक्रिय करून त्यांचा सराव केला जाईल.
'होप' मोहीम केवळ एक प्रशिक्षण सत्र नाही, तर त्याहून खूप काही आहे. या मोहिमेतून इस्रोला अंतराळवीरांची शारीरिक क्षमता आणि उपकरणे अंतराळासारख्या परिस्थितीत कशी कामगिरी करतात, याचा अत्यंत महत्त्वाचा थेट डेटा (Live Data) मिळणार आहे.
यातून मिळणारे निष्कर्ष भारताच्या आगामी 'गगनयान' मानवी अंतराळ मोहीम तसेच प्रस्तावित मंगळ आणि चंद्र मोहिमांसाठी थेट उपयोगी पडतील.
या व्यावहारिक फायद्यांपलीकडे, 'होप' मोहीम ही भारताच्या वाढत्या अंतराळ महत्त्वाकांक्षेची जाणीव करून देणारी आहे.
या उपक्रमामुळे, भारत भविष्यातील आंतरग्रहीय मोहिमांसाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नोंदणीकृत 'अॅनलॉग सिम्युलेशन'द्वारे तयारी करणाऱ्या मोजक्या देशांच्या पंक्तीत जाऊन बसला आहे. हे अभियान भारताच्या अंतराळ संशोधन क्षेत्राला एका नव्या उंचीवर नेणारे ठरेल, यात शंका नाही.
