पुढारी ऑनलाईन डेस्क : हवामान आणि शेतीचा संबंध अतिशय जवळचा आहे. भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेल्या शेतीवर हवामानाचा थेट परिणाम होतो. देशातील सुमारे 54 टक्के लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे, तर जीडीपी (GDP) मध्ये शेतीचा वाटा 18% आहे. परंतु, बदलत्या हवामानामुळे शेतीवर प्रतिकूल (Climate Change Impacts on Agriculture) परिणाम होत आहेत. अनियमित पर्जन्यमान, तापमानवाढ, दुष्काळ, अतिवृष्टी, आणि वायुवेगाच्या बदलांमुळे शेतकरी संकटात सापडले आहेत.
हवामान बदल म्हणजे दीर्घकालीन तापमानवाढ आणि हवामानातील बदलांचा परिणाम. मानवाच्या क्रियांमुळे होणाऱ्या हरितगृह वायू उत्सर्जनामुळे पृथ्वीचे तापमान वेगाने वाढत आहे. 'IPCC'च्या (Intergovernmental Panel on Climate Change) अहवालानुसार, 1880 पासून आतापर्यंत पृथ्वीच्या तापमानात 1.1 डिग्री सेल्सियसने वाढ झाली आहे.
1. शेतपीक उत्पादनावर परिणाम
तापमानवाढीमुळे गहू, भात आणि डाळींच्या उत्पादनावर प्रतिकूल परिणाम होत आहे. राष्ट्रीय हवामान बदल सल्लागार गटाच्या (NCCAG) अहवालानुसार, तापमानात 1 डिग्री सेल्सियसची वाढ झाली, तर यामुळे गव्हाचे उत्पादन 6 टक्के कमी होऊ शकते. पावसाळ्यातील अनियमित पर्जन्यमानामुळे 2019 मध्ये भारतात 2.6 दशलक्ष हेक्टर जमीन प्रभावित झाली होती.
2. पाण्याच्या उपलब्धतेवरील परिणाम
भारतातील 60 टक्के शेती पावसावर अवलंबून आहे. हवामान बदलामुळे दुष्काळाचे प्रमाण वाढले आहे. 2015 पासून 2020 दरम्यान, भारतात सरासरीपेक्षा कमी पावसामुळे अनेक भाग दुष्काळग्रस्त झाले होते. सिंचनासाठी लागणाऱ्या भूजल पातळीत लक्षणीय घट होत आहे.
3. कीटक आणि रोगांचा वाढता प्रभाव
तापमानवाढीमुळे कीटकांच्या संख्येत वाढ होत आहे. अन्न आणि कृषी संघटनेच्या (Food and Agriculture Organization) अहवालानुसार, 2020 मध्ये कीटकांमुळे भारतात अंदाजे 2.2 अब्ज डॉलर इतके नुकसान झाले.
4. कृषी अर्थव्यवस्थेवर परिणाम
हवामान बदलामुळे शेतमालाच्या उत्पादनात घट झाल्याने शेतकऱ्यांचे कर्ज वाढत आहे. 2023 मध्ये, हवामानातील अनियमिततेमुळे भारतातील 40 टक्के शेतमालाच्या किंमतीत घट झाली होती.
1. शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब
सेंद्रिय शेती, मिश्र पिक पद्धती, आणि हवामान-प्रतिरोधक बियाणे यांचा वापर करणे गरजेचे आहे. ICAR (Indian Council of Agricultural Research) कडून हवामान बदलाशी सुसंगत पिके विकसित केली जात आहेत.
2. पाणी व्यवस्थापनाचे सुधारीत तंत्र
ठिबक सिंचन आणि सप्रेशर सिंचन प्रणालींचा वापर केला पाहिजे. तसेच पावसाचे पाणी साठवण्याच्या उपक्रमातदेखील वाढ केली पाहिजे.
3. हवामान अंदाजावर आधारित शेती
हवामान बदलाला तोंड देताना हवामानाचा अंदाज प्रणालींचा वापर करून योग्य पद्धतीने पेरणी आणि उत्पादन नियोजन करणे आवश्यक आहे. सरकारकडून शेतकऱ्यांसाठी भारतीय हवामान विभागाच्या (Indian Meteorological Department) माध्यमातून हवामान सल्ला सेवा उपलब्ध करुन दिली आहे.
4. शासकीय हस्तक्षेप आणि योजना
प्रधानमंत्री किसान सन्मान निधी (PM-KISAN) आणि प्रधानमंत्री फसल विमा योजना (PMFBY) यासारख्या योजनांमधून शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य दिले जात आहे.
हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यासाठी राष्ट्रीय हवामान बदल कृती योजना (NAPCC) अंतर्गत धोरणे राबवली जात आहेत.
महाराष्ट्रातील पाणलोट व्यवस्थापन कार्यक्रम (Watershed Management Program) अंतर्गत शेतकऱ्यांनी पाणी संवर्धन आणि ठिबक सिंचनाचा वापर करून उत्पादनात 20-30 टक्के वाढ केली आहे.
राजस्थानमध्ये मिश्र शेती पद्धती स्वीकारल्यामुळे दुष्काळी परिस्थितीतही शेतकऱ्यांनी आर्थिक स्थैर्य टिकवले आहे.
हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर जागतिक स्तरावर पॅरिस करार (2015) अंतर्गत भारताने 2030 पर्यंत हरितगृह वायू उत्सर्जन 33-35 टक्केने कमी करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे.
FAO च्या अहवालानुसार, 2050 पर्यंत जागतिक अन्न उत्पादनात 10 टक्के घट होण्याचा अंदाज आहे, ज्याचा मोठा फटका भारताला बसू शकतो.
हवामान बदल हा भारतीय शेतीसाठी मोठे आव्हान आहे. शाश्वत शेती पद्धती, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि शासकीय हस्तक्षेपाच्या माध्यमातूनच या संकटाला तोंड देता येईल. शेतकऱ्यांना हवामान बदलाशी जुळवून घेण्यासाठी आर्थिक आणि तांत्रिक सहाय्य देणे ही काळाची गरज आहे. भारताने हवामान बदलाशी निगडित धोरणांमध्ये तातडीने सुधारणा केली, तर शेती क्षेत्राचे भविष्य सुरक्षित राहू शकते.
संदर्भ :
IPCC अहवाल 2023
FAO (2020)
ICAR हवामान बदलावरील सल्ला योजना
