पुढारी ऑनलाईन डेस्क : Mental stress and physical health | मानवी जीवनात मानसिक ताणतणाव हा एक सामान्य अनुभव बनला आहे. रोजच्या जीवनातील स्पर्धा, आर्थिक समस्या, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या आणि कामाच्या ताणामुळे मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो. मानसिक ताणतणाव केवळ मनावरच परिणाम करत नाही, तर शारीरिक आरोग्यावरही त्याचे दुष्परिणाम दिसून येतात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) अहवालानुसार, 70 टक्के शारीरिक आजार हे मानसिक ताणतणावाशी निगडित असतात.
मानसिक ताणतणाव म्हणजे व्यक्तीच्या मनावर येणारा भावनिक, शारीरिक, आणि मानसिक दबाव. तणावाचे प्रमाण जर कमी असेल, तर ते व्यक्तीला प्रोत्साहन देऊ शकते, परंतु दीर्घकाळ तणाव टिकल्यास आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो. जागतिक आरोग्य संघटनेने दिलेल्या 2019 च्या आकडेवारीनुसार जगातील प्रत्येक 8 लोकांपैकी 1 व्यक्ती मानसिक ताणतणावाखाली जगत आहे. 2020 मध्ये, कोविड-19 साथीच्या आजारामुळे चिंताग्रस्त आणि नैराश्याने ग्रस्त असलेल्या लोकांच्या संख्येत लक्षणीय वाढ झाली आहे. त्यानंतर पुढील वर्षभरात चिंता आणि नैराश्याच्या विकारांमध्ये 26 टक्के आणि 28 टक्के वाढ दर्शवते.
अल्पकालीन ताणतणाव (Acute Stress) : विशिष्ट घटनांमुळे होणारा अल्पकालीन तणाव. उदा., परीक्षा, मुलाखत.
दीर्घकालीन ताणतणाव (Chronic Stress) : दीर्घकाळ चालणारा ताण, ज्याचा व्यक्तीच्या जीवनशैलीवर परिणाम होतो. उदा. आर्थिक अडचणी, नोकरीतील तणाव.
मानसिक आरोग्य हे एक जागतिक संकट आहे; ज्यामध्ये जगातील अर्धी लोकसंख्या त्यांच्या आयुष्यात मानसिक विकार विकसित करते. आपले मन आणि शरीर एकमेकांशी खोलवर जोडलेले आहेत, त्यामुळे संयुक्त प्राधान्य म्हणून त्यांची काळजी घेणे आपल्या सर्वांगीण कल्याणासाठी अत्यावश्यक आहे, असे वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमचे ग्लोबल हेल्थ एक्झिक्युटिव्ह डॉ रुमा भार्गव म्हणतात. (https://www.weforum.org/stories/2024/05/mental-stress-bodies-health-awareness/)
तणाव आणि चिंता आपल्या शरीरातील प्रत्येक अवयवावर परिणाम करतात. जर आपल्याला तणाव, नैराश्य किंवा चिंताग्रस्त समस्या वाटत असतील तर आपले शरीर प्रतिक्रिया देते. सुरूवातीला तुमच्या शरीराचे तापमान वाढलेले जाणवेल. तसेच शरीराच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवण्यास तुम्ही सक्षम नसाल, असेदेखील डॉ. भार्गव यांनी म्हटले आहे.
वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमने मानसिक आरोग्यावर भाष्य करताना म्हटले आहे की, चिंता आणि ताणतणाव हे मानसिक आजाराचे सर्वात सामान्य प्रकार आहेत. पुरुषांपेक्षा स्त्रियांना नैराश्य येण्याची शक्यता जास्त असते. अमेरिकन भारतीय किंवा अलास्काचे मूळ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या लोकांमधील एका गटात मानसिक आजाराची सर्वाधिक उदाहरणे आढळतात. वय-वर्षे 12-17 पौगंडावस्थेतील 17 टक्के मुलांनी मोठ्या प्रमाणात नैराश्य अनुभवल्याचे आले आहे. मानसिक आजार असलेल्या 33.5 टक्के प्रौढांना अधिक खाण्याचा विकार आहे. स्त्रियांच्या तुलनेत पुरुषांच्या आत्महत्येचे प्रमाण जवळजवळ 4 पट जास्त आहे.
मानसिक ताणतणावाचा प्रभाव मानवी शरीराच्या विविध प्रणालींवर होतो. ताणतणावाची तीव्रता आणि कालावधी यावर शरीरावरील परिणामांचे स्वरूप ठरते.
1. हृदयविकाराचे प्रमाण वाढणे
ताणतणावामुळे रक्तदाब वाढतो, हृदयावर अधिक ताण येतो आणि त्यामुळे हृदयविकाराचा धोका मोठ्या प्रमाणात निर्माण होतो. संशोधनाने सिद्ध केले आहे की, ताणतणावग्रस्त व्यक्तींना हृदयविकाराचा झटका येण्याची शक्यता अधिक असते. American Heart Association च्या अहवालानुसार, दीर्घकाळ तणावामुळे हृदयविकाराचा झटका येण्याचा धोका 40 टक्क्यांनी वाढतो.
2. रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होणे
ताणतणावामुळे शरीरातील कोर्टिसोल (ताण हार्मोन) चे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत होते. NIH (National Institutes of Health) च्या संशोधनानुसार, दीर्घकालीन तणाव असलेल्या व्यक्तींमध्ये संसर्गजन्य आजारांचा धोका 30 टक्क्यांनी अधिक असतो.
3. पचनसंस्थेवरील परिणाम
मानसिक ताणामुळे अपचन, आम्लपित्त, आणि आतड्यांसंबंधी समस्यांचा सामना करावा लागतो. 2020 च्या एका अभ्यासानुसार, 45 टक्क्यांपेक्षा जास्त लोक ताणामुळे पचन समस्येने त्रस्त असतात.
4. मधुमेह आणि वजन वाढ
ताणामुळे जास्त प्रमाणात खाण्याची सवय (Emotional Eating) लागते, ज्यामुळे वजन वाढते. WHO च्या अहवालानुसार, दीर्घकाळ ताणग्रस्त असलेल्या व्यक्तींमध्ये मधुमेहाचा धोका 25 टक्क्यांनी वाढतो.
5. झोपेचे विकार
मानसिक तणाव झोपेच्या साखळीवर विपरित परिणाम करतो. भारतातील 62 टक्के लोक ताणामुळे झोपेच्या समस्यांना सामोरे जात असल्याचे एका सर्वेक्षणात आढळून आले आहे.
1. योग आणि ध्यान
योग आणि ध्यान तणाव कमी करण्यात अत्यंत प्रभावी आहेत. 2018 च्या एका अभ्यासानुसार, नियमित ध्यान केल्याने कोर्टिसोलचे प्रमाण 20 टक्क्यांनी घटते.
2. शारीरिक व्यायाम
व्यायामामुळे मेंदूत एंडोर्फिन (सुखदायक हार्मोन) चे स्रवण वाढते. CDC (Centers for Disease Control and Prevention) च्या अहवालानुसार, आठवड्यातील 150 मिनिटे व्यायाम तणाव 30 टक्क्यांनी कमी करू शकते.
3. संगीत थेरपी
संगीतामुळे मेंदूला आराम मिळतो आणि तणाव कमी होतो. 2021 च्या संशोधनानुसार, संगीत थेरपीमुळे तणावग्रस्त रुग्णांमध्ये 50 टक्क्यांपर्यंत सुधारणा दिसून आली.
4. आवडते छंद जोपासा
संगीत ऐकणे, वाचन करणे किंवा चित्रकला यांसारख्या छंद जोपासून त्यात मन रमवणे फायदेशीर ठरते.
मुलभूत कारणांचा शोध घ्या : ताणतणावाचे कारण शोधून त्यावर काम करा.
5. वेळेचे व्यवस्थापन
योग्य वेळेचे नियोजन केल्याने कामाचा ताण कमी होतो. महत्वाच्या कामांसाठी प्राधान्यक्रम ठरवणे फायदेशीर ठरते.
6. मानसोपचार तज्ञांचा सल्ला
मानसिक तणाव अधिक असल्यास मानसोपचार तज्ज्ञाकडून उपचार घेणे गरजेचे आहे. भारतात मनोधैर्य योजना अंतर्गत शासकीय मदत देखील उपलब्ध करून देण्यात येते.
2023 च्या आकडेवारीनुसार, भारतात 14 टक्के लोकसंख्या नैराश्य आणि मानसिक तणावाशी झुंज देत आहे.
मानसिक आरोग्यावर परिणाम होणाऱ्या व्यक्तींमुळे उत्पादकता कमी होते. तसेच जागतिक अर्थव्यवस्थेला दरवर्षी 1 ट्रिलियन डॉलर इतके नुकसान होत असल्याचा अंदाज जागतिक आरोग्य संघटनेकडूनदेखील वर्तवण्यात आला आहे.
दक्षिण भारतातील योग केंद्रे : ध्यान आणि योगामुळे मानसिक तणावग्रस्त रुग्णांमध्ये 60 टक्के सुधारणा झाली आहे.
संगीत थेरपी कार्यक्रम : दिल्लीतील एका रुग्णालयात संगीत थेरपीमुळे मानसिक तणावग्रस्त 70 टक्के रुग्णांनी सकारात्मक परिणाम अनुभवले.
मानसिक ताणतणावाचा प्रभाव केवळ मानसिक आरोग्यावरच नाही तर शारीरिक आरोग्यावरही गंभीर होतो. योग्य उपाययोजना आणि जीवनशैलीत सकारात्मक बदल केल्यास तणावाशी प्रभावीपणे सामना करता येतो. मानसिक आरोग्याची काळजी घेणे ही प्रत्येक व्यक्तीची प्राथमिकता असली पाहिजे, कारण मानसिक शांतीमुळेच शारीरिक स्वास्थ्य टिकून राहते.
WHO मानसिक आरोग्य अहवाल 2023
NIH संशोधन डेटा
CDC व्यायामावर आधारित अहवाल
