बुडालेली द्वारका पुन्हा जिवंत होतेय !
पुणे : इसवी सन पूर्व पाच हजार वर्षांपूर्वी अरबी समुद्रात बुडालेली द्वारका नगरी सापडली आहे. ती जशीच्या तशी संग्रहालयाच्या रूपात जतन केली जात आहे. ही श्रीकृष्णनगरी बघण्याची सुवर्णसंधी संपूर्ण जगाला दाखवण्याची किमया पुण्याच्या डेक्कन विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू डॉ. वसंत शिंदे यांनी केली आहे. हे जगातील पहिले अंडर वॉटर पुरातत्त्व म्युझियम ठरेल. या संग्रहालयाच्या रूपाने पुण्याच्या शिरपेचात आणखी एक तुरा खोवला जात आहे. द्वारका हे प्राचीन भारतीय नगरी हिंदू संस्कृतीत कृष्णाचे महान आणि सुंदर शहर म्हणून ओळखले जाते.
प्राचीन हिंदू ग्रंथांमध्ये असे नमूद केले आहे की, जेव्हा कृष्णाने आध्यात्मिक जगात अंतर्धान पावण्यासाठी पृथ्वीचा त्याग केला तेव्हा कलीचे युग सुरू झाले. त्याचक्षणी द्वारका समुद्रात बुडाली. 1930 मध्ये या प्राचीन नगरीचा शोध सुरू झाला. या संशोधनाचे काम पुण्यातील डेक्कन कॉलेजचा पुरातत्त्व विभाग आणि गुजरात सरकारच्या वतीने 1963 मध्ये भारतातील पहिले पाण्याखालील पुरातत्त्व उत्खनन करण्यात यश आले. उत्खननादरम्यान द्वारकेतील कित्येक प्राचीन मंदिरे, राजवाडे, असंख्य स्थापत्यशैली आणि द्वारकेचे बुडालेले अवशेष सापडले. 1983 आणि 1990 च्या दरम्यान पुरातत्त्व शास्त्रज्ञांना एक मजबूत पाया सापडला.
त्यावर नदीच्या काठावर प्राचीन शहराच्या भिंती बांधल्या गेल्या असाव्यात. बांधकाम, खांब आणि सिंचन व्यवस्थेसाठी वापरण्यात आलेले दगडी खांब सापडले. परंतु अवशेषांच्या तारखांबाबत वादविवाद अजूनही सुरू आहे. एक तर 3000 ते 1500 वर्षे इ. स. पूर्व किंवा मध्ययुगातील. त्याच खोलीवर असंख्य दगडी अवशेष सापडले आहेत. प्राचीन शहराच्या बुडालेल्या भागाच्या आकारासह सूचित करतात की, त्या कालखंडात भारत आणि अरबी राष्ट्रांमध्ये उत्तम व्यापारी संबंध असावे.
द्वारका म्हणजे काय?
18 व्या शतकापर्यंत आणि अतिप्राचीन काळातील हे एक महत्त्वाचे व्यापारी बंदर असावे. जागतिक ‘द्वारका’चा अर्थ संस्कृतमध्ये ‘दरवाजा’ किंवा ‘द्वार’ असा होतो. त्यामुळे हे प्राचीन बंदर शहर भारतात आलेल्या परदेशी खलाशांसाठी एक प्रवेशद्वार ठरले असते. भारताच्या पश्चिम किनार्‍यावरील द्वारका हे एक प्रसिद्ध प्राचीन बंदर आहे. ते आता पाण्याखाली गेले आहे, असे मानले जाते. द्वारकाधीश मंदिर संकुलात 1979 मध्ये केलेल्या उत्खननात तीन मंदिरांचे अवशेष आढळून आले. द्वारकेत एकूण आठ वस्त्या ओळखल्या जाऊ शकतात. इ. स. पूर्व 15 व्या शतकात पहिली सेटलमेंट झाली. पाण्यात बुडाले किंवा वाहून गेले आणि त्याचप्रमाणे 10 व्या शतकात बनवलेले दुसरे प्रदीर्घ अंतरानंतर तिसरी सेटलमेंट पहिल्या शतकात आढळले असावे, असे प्राचीन पुरातत्त्व अभ्यासकांचे मत आहे.
डेक्कन विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू करताहेत मूळ द्वारकेचे जतन
आतापर्यंत पुरातन वस्तूंच्या संवर्धनासाठी रिप्लिका (प्रतिकृती) तयार केली जात होती. पहिल्यांदाच जगातील पहिले अंडरवॉटर पुरातत्त्व म्युझियम उभारण्याचा निर्णय घेतला गेला. या म्युझियमचे काम डॉ. शिंदे यांच्या नेतृत्वात सुरू झाले असून काम अंतिम टप्प्यात आहे. गुजरातमध्ये अख्खी द्वारकानगरी जशीच्या तशीच पाहण्यासाठी भारत सरकारकडून प्रयत्न केले जात आहेत. ‘कृष्ण’ मालिकेमध्ये कृष्णाची द्वारकानगरी पाहिलेली आहे, तीच मूळ नगरी पाण्याखाली जाऊन पाहण्याची सोय करण्यात आली आहे. संस्कृती जतन करून त्याची ओळख करून देणारे जगातील पहिले अंडरवॉटर पुरातत्त्व म्युझियम लवकरच पाहण्याची संधी करून दिली जाणार आहे.
हेही वाचा :