Diwali 2025 Swar Sandhya: रसिकांची दाद ही कलाकारांसाठी महत्त्वाची; विदुषी मंजूषा पाटील यांची भावना, शनिवारी पुण्यात स्वरसंध्या

संगीताचार्य पं. द. वि. काणे ऊर्फ काणेबुवा यांच्याकडून मी तेरा वर्षे गायनाचे शिक्षण घेतले. त्यांनी मला शास्त्रीय संगीताची ओळख करून दिलीच; पण त्या जोडीला त्यांनी मला नटसमाट बालगंधर्व यांचे नाट्य संगीत, मास्टर कृष्णराव फुलंबीकर यांच्या काही रचना, असे गायनाचे परिपूर्ण संस्कार माझ्यावर केले. मूळ शास्त्रीय संगीत मी त्यांच्याकडून शिकलेच; पण इतर संगीत प्रकारांविषयीही त्यांनी मार्गदर्शन केले. ते स्वत: उत्तम भजन सादरीकरण करायचे. काणेबुवांचे मोलाचे मार्गदर्शन मला मिळालेच, तर ज्येष्ठ गायक पंडित उल्हास कशाळकर यांचेही गायन संस्कार माझ्यावर झाले. दोघांच्याही मार्गदर्शनाने मी घडले.

माझी पहिली जाहीर सांगीतिक मैफल 1985 साली वयाच्या 14 व्या वर्षी अक्कलकोटला श्री स्वामी समर्थ यांच्या मंदिरात झाली होती. शास्त्रीय ते सुगम अशी ही परिपूर्ण मैफल होती. या मैफलीला 300 ते 350 रसिक उपस्थित होते. रसिकांनी माझ्या गायकीला भरभरून दाद दिल्याची आठवण आजही मनात ताजी आहे.

मी सादर करीत असलेल्या सर्वच गायन प्रकारांना रसिक भरभरून दाद देतात. रसिकांकडून मी सादर केलेल्या राग-सोहनीला सर्वाधिक दाद मिळते. अभंग गायनात ‌‘जोहार मायबाप जोहार‌’ या अभंगाची फरमाईश रसिकांकडून होते, तर खरा तो प्रेमा. या नाट्यगीताची फरमाईशही रसिक करतात. रसिकांची दाद कलाकारासाठी महत्त्वाची असते.

रसिक आहेत म्हणून कलाकार घडतात. कलाकार आपले संगीत शिकत असतात, रियाज करतात, गुरुकृपेने आपली कला ते सादर करण्याचा प्रयत्न करतात, हे करताना रसिक कलाकाराला भरभरून प्रेम आणि दाद देतात, तेव्हा कलेचे सार्थक झाल्याची भावना आम्हा कलाकारांच्या मनात असते. त्यामुळे रसिकांचे प्रेम कायम मिळत राहावे, असेच वाटते. मायबाप रसिकांमुळेच कलाकार आहेत, कलेला दाद देणारे रसिक खूप महत्त्वाचे आहेत. रसिकांसमोर कला सादरीकरणातून कलाकारालाही वेगळे दिव्यत्व प्राप्त होते.

मी आग्रा आणि ग्वाल्हेर घराण्याची गायिका आहे. हे घराणे तसे आक्रमकच समजले जाते. आक्रमक गायकी ही आग्रा आणि ग्वाल्हेर घराण्याचे वैशिष्ट्य आहे. घराण्याचे वैशिष्ट्य असले तरी गायकानुसार त्यामध्ये फरक पडत असतो. कारण, प्रत्येकाची एक स्वभाव प्रकृती असते. गायक खूप शांतताप्रिय असेल, तर त्यांच्या गायकीमध्ये, आलापी, तालेमध्ये आणि लयकारीमध्ये ही शांतता दिसते. शेवटी घराणे म्हणजे गायनाचे वैशिष्ट्य. त्यामुळे आम्हाला गुरुपरंपरेने जे वैशिष्ट्य मिळाले त्यात कलाकाराचे गायन वैशिष्ट्यही दिसायला हवेच. माझा स्वभाव खूप आक्रमक नाही. पण, काही अंशी माझ्या गायनात आक्रमकता येते, ती मला आवडते. तो माझ्या आवडीचा भाग आहे. ही आक्रमकता सुसह्य आहे तिथपर्यंतच चांगली असते. त्याचा आनंद रसिकांना मिळतोय तिथपर्यंतच ती आक्रमकता योग्य आहे. अति होऊ देऊ नये. आक्रमकतेमुळे आपली मेलडी गायनातून जाऊ नये, हा मी सातत्याने प्रयत्न करीत असते. कारण, संगीत म्हणजे मेलडी आहे. मी माझ्या गायनात नेहमी आक्रमकता ठेवून त्यातील मधुरपणाही जपण्याचा प्रयत्न करीत असते.

माझ्या सांगीतिक प्रवासात मला प्रत्येक टप्प्यात जी-जी माणसे भेटली, त्यांनी मला पुढे जाण्यास प्रेरणा दिली आणि पाठिंबा दिला. माझे आई-वडील, गुरूंच्या सोबतीने पाठिंबा देणारे अनेक लोक मिळाले, त्यांचा आशीर्वाद मिळाला. त्यांच्या माध्यमातून माझा सुरेल प्रवास सुखकर झाला. त्या सुरेल प्रवासाने माझ्यातील गायिका घडवली. माझ्या प्रवासात साथ देणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीविषयी माझ्या मनात कृतज्ञता आणि ऋण आहे. हे ऋण फेडताना उत्तम सादरीकरण करणे, हे मला महत्त्वपूर्ण वाटते.

एका कलाकाराला सादरीकरण हा जसा प्रांत असतो, तसे समाजाचे काही देणेही असते. त्यामुळेच याच भावनेतून कला ही प्रवाहित असणे खूप गरजेचे, याच विचाराने माझ्या गुरूंनी दिलेल्या कलेतून मी नवोदित कलाकारही घडवत आहे. त्यासाठी मी 2007 मध्ये पं. द. वि. काणे ऊर्फ काणेबुवा प्रतिष्ठानची स्थापना केली. 2014 मध्ये मी गोविंद बेडेकर यांच्या मार्गदर्शनातून गुरुकुलची स्थापना केली. कारण, विद्यादान व्हायलाच हवे. आता सांगलीमध्ये काकासाहेब चितळे यांच्या नावाने गुरुकुल उभे आहे. येथे नवी पिढी शास्त्रीय संगीतासह संवादिनी, तबलावादनाचे धडे गिरवत आहे. छोट्या गावांमधील कलाकारांनाही घडविण्यासाठी आणि त्यांना व्यासपीठ मिळावे, यासाठी प्रयत्न करीत आहोत. गाणे उत्तम ठेवणे, रसिकांना चांगले गाणे ऐकवणे, कायम विद्यार्थी म्हणून गायन शिकत राहणे आणि शिष्यांना उत्तम गायन शिकवणे, हेच माझे उद्दिष्ट आहे