दर मिनिटाला अवकाशात लाखो तार्‍यांची निर्मिती : खगोल शास्त्रज्ञ सूरज धीवार

पुणे : पृथ्वीपासून कोट्यवधी प्रकाशवर्षे दूर असणार्‍या आकाशगंगेत दर मिनिटाला अनेक घटना घडतात. या आकाशगंगांमधील तार्‍यांचा उत्सर्जन दर खूप जास्त असल्याने, या आकाशगंगेच्या सभोवतालच्या हायड्रोजनचे आयनीकरण होते. या प्रक्रियेत हायड्रोजनचे प्रोटॉन आणि इलेक्ट्रॉनमध्ये विघटन होते. या प्रकाशाला लायमन कॉन्टिन्यूम म्हणून ओळखले जाते. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाच्या आवारात आयुका ही खगोल विज्ञानावर संशोधन करणारी संस्था आहे. या ठिकाणी सध्या आकाशगंगांवर प्रा. डॉ. कनक शहा यांच्या मार्गदर्शनाखाली तरुण खगोल शास्त्रज्ञ सूरज धीवार हे पीएच.डी. करत आहेत.

त्यांनी पृथ्वीपासून सुमारे 8 ते 9 अब्ज प्रकाश वर्षे दूर असणाऱ्या तब्बल 10 आकाश गंगांचा शोध लावला. अवकाशाच्या पसाऱ्यात आपली पृथ्वी मोहरीच्या दाण्यापेक्षाही लहान असून तिच्यापासून अब्जावधी प्रकाश वर्षे दूर असणाऱ्या अवकाशात नेमके काय सुरू आहे, याचे चित्रच त्यांनी उभे केले. अ‍ॅस्टोसॅट उपग्रहात चार प्रकारच्या दुुर्बिणी आहेत. एक ऑप्टिकल, दोन एक्स-रे आणि एक अतिनिल किरणांची आहे. धीवार यांनी अतिनिल किरणांच्या दुर्बिणीने नव्या दहा आकाशगंगा शोधण्यात मोठे यश मिळवले.

महास्फोट (बिग बँक थेअरी) चे कुतूहल

महास्फोट सिद्धांत हे विश्वाची सुरुवात कशी झाली, याचे प्रमुख स्पष्टीकरण आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे तर विश्वाची सुरुवात एका अमर्याद उष्ण आणि घनतेच्या एकाच बिंदूपासून झाली आहे. जी फुगवलेली आणि पसरलेली आहे. प्रथम अकल्पनीय वेगाने आणि नंतर अधिक मोजता येण्याजोग्या दराने. पुढील 13.7 अब्ज वर्षांमध्ये स्थिर- विस्तारित विश्वापर्यंत निर्मिती झाली. याचे सहज सोप्या शब्दांत वर्णन आयुकाचे शास्त्रज्ञ करत आहेत. ते दररोज या विश्वाच्या पसार्‍याचे नेमके काय सुरू आहे, याचाच शोध घेतात. त्यातून त्यांनी अनेक नव्या गोष्टी प्रथमच जगासमोर आणल्या. सूरज धीवार यांनी सांगितले की, मी शोधलेल्या नव्या दहा आकाशगंगा महास्फोट झाल्यानंतर दिसलेल्या आकाशगंगांप्रमाणेच तरुण आहेत.

हायड्रोजनचे सतत होते आयनीकरण

संशोधक सूरज धीवार म्हणाले, अवकाशात विपुल प्रमाणात हायड्रोजन वायू आहे. त्याचे सतत आयनीकरण होत असते. त्यातून प्रोटॉन आणि इलेक्ट्रॉन तयार होतात. या प्रक्रियेला री- आयोनायझेशन म्हणतात. कॉस्मिक री- आयोनायझेशन आणि या प्रक्रियेसाठी जबाबदार स्रोत समजून घेणे ही खगोलशास्त्रातील सीमावर्ती समस्यांपैकी एक आहे.

शोधात स्ट्रोसॅटचे महत्त्व

अवकाशात सध्या हबल ही अतिप्रगत दुर्बिण या सर्वच गोष्टींचे बारिक- सारिक निरीक्षण करत असते. मात्र, 2016 मध्ये भारताने अ‍ॅस्ट्रोसॅट नावाचा उपग्रह अवकाशात याच अभ्यासासाठी पाठवला. तेथून भारतीय अवकाश संशोधनाला नवी कलाटणी मिळाली. आयुकातील संशोधक विद्यार्थी सूरज धीवार यांनी 9 अब्ज प्रकाशवर्षे लांबच्या आकाशगंगा शोधल्या. त्या अ‍ॅस्ट्रोसॅट उपग्रहातील यंत्रांच्या सहाय्याने. अत्यंत कमी तरंग लांबी असणाऱ्या यंत्राचा वापर करून त्यांनी नव्या दहा आकाशगंगा शोधल्या.

कुठे आहेत या दहा आकाशगंगा?

आपण आकाशात सप्तर्षि पाहतो. त्याच दिशेकडे या आकाशगंगा आयुकातील शास्त्रज्ञांनी शोधल्या. त्यांनी सांगितले की, हबल, अ‍ॅस्ट्रोसॅट दुर्बीण आकाशगंगेवर काम करत आहे. यात हबल दुर्बिण सर्वात प्रगत असली तरी तिने जे काम केले नाही ते अ‍ॅस्ट्रोसॅटने करून दाखवले.

आम्ही शोधलेल्या नव्या आकाशगंगा 900 ते 600 आर्मस्ट्राँग इतक्या कमी तरंग लांबीच्या आहेत. सर्वात कमी तीव्रतेच्या अतिनिल किरणांच्या (अल्ट्राव्हायोलेट) प्रकाशामध्ये आतापर्यंत तयार केली गेली ही आकाशगंगेची पहिलीच प्रतिमा आहे. तरीही त्याच्या साहाय्याने या दहा नव्या आकाशगंगा शोधता आल्या. अ‍ॅस्टोसॅटच्या रिझोल्युशन आणि संवेदनशीलतेमुळेच हे शक्य झाले.
सूरज धीवार, संशोधक विद्यार्थी, आयुका

हेही वाचा

pune news