ज्या प्रत्येक नागरिकाचे उत्पन्न एका निश्चित मर्यादेपेक्षा जास्त आहे, त्याला इन्कम टॅक्स रिटर्न (ITR) भरणे हे एक महत्त्वाचे कर्तव्य आहे. पण तुम्ही कधी विचार केला आहे का की, एखाद्या व्यक्तीचा मृत्यू झाल्यास त्यानंतरही त्याचे ITR भरणे आवश्यक असते का? हा एक असा प्रश्न आहे जो अनेकदा लोकांच्या मनात येतो, विशेषतः जेव्हा ते आपल्या जवळच्या व्यक्तीला गमावतात. आज आपण मृत व्यक्तीचे ITR दाखल करण्याचे नियम काय आहेत, त्याची गरज केव्हा पडते आणि ही जबाबदारी कोणाची असते, याबद्दल सविस्तर जाणून घेणार आहोत.
आयकर कायद्यानुसार, मृत करदात्याचे रिटर्न त्याचा कायदेशीर वारस (Legal Heir) दाखल करतो. कायदेशीर वारस म्हणजे ती व्यक्ती, ज्याला मृत व्यक्तीची मालमत्ता आणि दायित्व (Assets and Liabilities) सांभाळण्याची जबाबदारी मिळते. यामध्ये मृत व्यक्तीचा मुलगा, मुलगी, पत्नी किंवा पती असू शकतो किंवा मृत्युपत्राद्वारे (Will) किंवा वारसा हक्क कायद्यानुसार अधिकार मिळालेली कोणतीही व्यक्ती असू शकते.
उत्पन्न करपात्र मर्यादेपेक्षा जास्त असल्यास: जर मृत व्यक्तीचे आर्थिक वर्षात (ज्या वर्षात मृत्यू झाला, त्या वर्षाच्या सुरुवातीपासून मृत्यूच्या तारखेपर्यंत) एकूण उत्पन्न करपात्र मर्यादेपेक्षा जास्त असेल, तर ITR भरणे अनिवार्य आहे.
रिफंड क्लेम करण्यासाठी: जर मृत व्यक्तीचा कर (TDS) कापला गेला असेल आणि त्याचे एकूण उत्पन्न करपात्र मर्यादेपेक्षा कमी असेल किंवा त्याने आगाऊ कर (Advance Tax) जास्त भरला असेल, तर ITR दाखल करून रिफंडचा दावा करता येतो.
कायदेशीर प्रक्रियांसाठी: ITR दाखल केल्याने मृत व्यक्तीच्या सर्व आर्थिक व्यवहारांची नोंद तयार होते, जी मालमत्तेच्या वाटणीसाठी आणि इतर कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण करण्यासाठी एक महत्त्वाचा दस्तऐवज ठरते.
कायदेशीर दायित्वांपासून बचाव: जर कर देय असेल आणि ITR दाखल केले नाही, तर आयकर विभाग कायदेशीर वारसांना नोटीस पाठवू शकतो आणि दंडही आकारू शकतो.
मृत व्यक्तीचे ITR दाखल करण्याची प्रक्रिया सामान्य ITR दाखल करण्यापेक्षा थोडी वेगळी आहे. त्याचे मुख्य टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत:
कायदेशीर वारस म्हणून नोंदणी: सर्वात आधी, कायदेशीर वारसाला आयकर विभागाच्या ई-फायलिंग पोर्टलवर स्वतःला मृत व्यक्तीचा 'कायदेशीर वारस' म्हणून नोंदणी करावी लागते.
आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करणे: नोंदणीच्या विनंतीसोबत खालील कागदपत्रे पोर्टलवर अपलोड करावी लागतात:
मृत व्यक्तीचा मृत्यूचा दाखला (Death Certificate)
कायदेशीर वारस प्रमाणपत्र (Legal Heir Certificate) - हे न्यायालय किंवा संबंधित सरकारी प्राधिकरणाकडून मिळते.
मृत व्यक्ती आणि कायदेशीर वारस दोघांचे पॅन कार्ड (PAN Card)
काही प्रकरणांमध्ये प्रतिज्ञापत्र (Affidavit) देखील मागितले जाऊ शकते.
आयकर विभागाकडून पडताळणी: आयकर विभाग या कागदपत्रांची पडताळणी करतो. पडताळणी यशस्वी झाल्यानंतर, कायदेशीर वारसाला मृत व्यक्तीच्या वतीने ITR दाखल करण्याची परवानगी मिळते.
ITR फॉर्मची निवड आणि माहिती भरणे: मृत व्यक्तीच्या उत्पन्नाच्या स्रोतांनुसार योग्य ITR फॉर्म निवडून, आर्थिक वर्षाच्या सुरुवातीपासून मृत्यूच्या तारखेपर्यंतच्या उत्पन्नाची गणना करावी. यात पगार, व्याज, भाडे इत्यादी सर्व उत्पन्नांचा समावेश करावा.
ITR दाखल करणे आणि व्हेरिफाय करणे: सर्व माहिती भरल्यानंतर ITR ऑनलाइन दाखल केले जाते. कायदेशीर वारस आपल्या डिजिटल सिग्नेचर (DSC) किंवा आधार OTP द्वारे ते व्हेरिफाय करू शकतो.
बँक खात्याचा तपशील: रिफंड (असल्यास) मिळवण्यासाठी मृत व्यक्तीच्या बँक खात्याचा तपशील द्यावा लागतो, ज्यामध्ये कायदेशीर वारसाचे नाव संयुक्त धारक किंवा नॉमिनी म्हणून नोंदवलेले असेल. काहीवेळा वारस स्वतःच्या बँक खात्याचा तपशीलही देऊ शकतो.
अंतिम मुदत: मृत व्यक्तीचे ITR दाखल करण्याची अंतिम मुदत सामान्य ITR प्रमाणेच असते.
पॅन कार्ड: जोपर्यंत सर्व कर-संबंधित प्रकरणे पूर्ण होत नाहीत, तोपर्यंत मृत व्यक्तीचे पॅन कार्ड सरेंडर करू नये.
व्यावसायिक मदत: जर प्रक्रिया क्लिष्ट वाटत असेल, तर चार्टर्ड अकाउंटंट (CA) किंवा कर सल्लागाराची मदत घेणे नेहमीच उत्तम ठरते.
थोडक्यात, मृत व्यक्तीचे इन्कम टॅक्स रिटर्न भरणे ही एक कायदेशीर आणि आर्थिक जबाबदारी आहे, जी त्याच्या कायदेशीर वारसाने पूर्ण केली पाहिजे. यामुळे केवळ नियमांचे पालन होत नाही, तर रिफंड मिळवणे आणि मृत व्यक्तीच्या आर्थिक बाबींची सुरळीतपणे पूर्तता करणेही सोपे होते.
