दिलीप उरकुडे
विदर्भाच्या माळरानावरची ती पहाट आजही शांतपणे उगवते. मातीचा रंग तांबूस, वाऱ्याचा स्पर्श कोरडा, आणि शेतकऱ्याच्या नजरेत नेहमीच दाटलेली चिंता. याच भूमीत २७ डिसेंबर १८९८ रोजी पापळ या लहानशा खेड्यात एक बालक जन्माला आले. कोणताही गजर नव्हता, कोणतेही भविष्यसूचक संकेत नव्हते; तरीही त्या क्षणी काळाने जणू आपल्या वहित एका महान जीवनाची नोंद करून ठेवली होती. त्या बालकाचे नाव पंजाबराव शामराव देशमुख. पुढे हा मुलगा विदर्भाच्या मातीचा आवाज होईल, शेतकऱ्याच्या वेदनेला शब्द देईल, आणि शिक्षणाला सामाजिक मुक्तीचे अस्त्र बनवेल, याची कुणालाच कल्पना नव्हती. शामराव देशमुख शेतकरी होते. मूळ आडनाव कदम, पण देशमुखी वतनामुळे ‘देशमुख’ हे नाव घराण्याला लाभले. आई राधाबाई—संयमी, कष्टाळू, श्रद्धाळू—घराच्या चार भिंतींतूनही मुलाच्या मनावर संस्कार करणारी. पापळच्या मातीशी खेळत, उन्हाच्या झळा सहन करत, पावसाची वाट पाहत पंजाबरावांचे बालपण घडत गेले. शेतकऱ्याच्या जीवनातील असुरक्षितता, सावकाराची दहशत, जातीची भिंत, शिक्षणाचा अभाव. हे सारे अनुभव त्यांच्या डोळ्यांनी पाहिले, मनाने पचवले. म्हणूनच शाळेतील अक्षरे त्यांच्यासाठी केवळ धडे नव्हते; ते समाजाच्या जखमांवरचे औषधे होते.
अमरावतीच्या हिंदू हायस्कूलमध्ये शिकताना त्यांच्या बुद्धीचे तेज दिसू लागले. अभ्यासात ते पुढे होते, पण त्याहून पुढे होते त्यांची व्यवस्थेला प्रश्न विचारण्याची वृत्ती. १९१८ साली मॅट्रिक झाल्यावर पुण्याच्या फर्ग्युसन महाविद्यालयात प्रवेश मिळाला. पुण्याच्या हवेत त्या काळी विचारांचे वादळ होते. राष्ट्रवाद, समाजसुधारणा, स्वातंत्र्याची धग—या साऱ्यांत पंजाबरावांचे मन घडत गेले. शिक्षण म्हणजे केवळ वैयक्तिक उन्नती नव्हे; ते समाजाच्या भवितव्याशी जोडलेले आहे, ही जाणीव त्यांच्या अंतःकरणात खोलवर रुजली. १९२० साली त्यांनी इंग्लंडचा मार्ग धरला. खिशात फारसे पैसे नव्हते, पण डोळ्यांत स्वप्ने होती. परक्या भूमीत परक्या भाषेत स्वतःला सिद्ध करताना त्यांनी कधीही आपली ओळख हरवू दिली नाही. एडिंबरो विद्यापीठातून एम. ए., ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून डी. फिल्., आणि पुढे बार-ॲट-लॉ—ही पदवीपत्रे केवळ शैक्षणिक टप्पे नव्हते; ती एका ग्रामीण शेतकरीपुत्राने जगाच्या बौद्धिक व्यासपीठावर मिळवलेली मान्यता होती. ‘वैदिक वाङ्मयातील धर्माचा उद्गम आणि विकास’ या विषयावरील त्यांच्या संशोधनात भारतीय तत्त्वज्ञानाची खोली पाश्चिमात्य विद्वानांना दिसली. काही काळ त्यांनी ऑक्सफर्डमध्ये संस्कृत संशोधक म्हणून काम केले; पण मन मात्र भारतातच रेंगाळले होते—पापळच्या शेतात, विदर्भाच्या दुष्काळी रस्त्यांवर.
१९२६ साली भारतात परतल्यावर त्यांनी अमरावतीत वकिली सुरू केली. काळ्या कोटामागे केवळ कायदेपंडित नव्हता; तिथे एक समाजवेदना उभी होती. गरीब, शोषित, अस्पृश्य—यांच्या बाजूने उभे राहणे हेच त्यांचे व्रत झाले. १९२७ साली विमलाबाई वैद्य यांच्याशी त्यांनी विवाह केला. हा विवाह त्या काळातील सामाजिक चौकटीला हादरवणारा होता. जातभेदाच्या भिंतीवर टाकलेला हा घाव होता. विमलाबाई शिक्षित, प्रगल्भ आणि निर्भय होत्या. पुढे त्यांनी बी. ए., एल. एल. बी. पूर्ण केले, स्त्रीसंघटनांत कार्य केले आणि राज्यसभेवरही पोहोचल्या. पंजाबरावांच्या प्रत्येक संघर्षात त्या त्यांच्या सोबत होत्या—शांत, ठाम आणि संवेदनशील. १९२८ साली अमरावती जिल्हा बोर्डाचे अध्यक्षपद त्यांच्या हाती आले. सत्ता त्यांच्या हातात आली, पण त्यांनी तिला साधन बनवले. सार्वजनिक विहिरी अस्पृश्यांसाठी खुल्या झाल्या; प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे झाले; करातून मिळणारा पैसा शिक्षणासाठी वळवला गेला. अंबादेवी मंदिर अस्पृश्यांसाठी खुले व्हावे म्हणून त्यांनी सत्याग्रह केला. त्या काळी हे पाऊल धाडसाचे होते; पण पंजाबरावांसाठी न्याय म्हणजे धाडसच.
बहुजन समाज शिक्षणाशिवाय उभा राहू शकत नाही, हा विश्वास त्यांच्या आयुष्याचा धागा बनला. श्रद्धानंद छात्रालयाची स्थापना झाली. १९३२ साली श्री शिवाजी शिक्षण संस्थेचा जन्म झाला. ही संस्था म्हणजे विदर्भाच्या अंधारात पेटलेला दिवा होता. शाळा उभ्या राहिल्या, महाविद्यालये सुरू झाली, वसतिगृहे भरू लागली. शेतकरी, कष्टकरी, गरीब घरातील मुलांच्या डोळ्यांत भविष्य चमकू लागले. शिक्षण हे दान नाही, तो हक्क आहे—हा संदेश त्या संस्थेच्या प्रत्येक भिंतीतून झिरपू लागला. याच कालखंडात त्यांनी भारत कृषक समाजाची स्थापना करून शेतकऱ्यांना संघटित आवाज देण्याचे कार्यही सुरू केले. राजकारणात त्यांनी पाऊल ठेवले तेव्हा तत्त्वांशी तडजोड केली नाही. १९३० साली प्रांतिक कायदेमंडळात मंत्री झाले; पण अंतःकरणाला न पटणाऱ्या गोष्टींवर त्यांनी १९३३ साली राजीनामा दिला. सत्ता त्यांच्या जीवनाचे अंतिम ध्येय नव्हते. स्वातंत्र्यानंतर मात्र देशाच्या उभारणीसाठी त्यांनी पुन्हा मैदानात उतरण्याचा निर्णय घेतला. १९५२, १९५७ आणि १९६२ या तीनही निवडणुकांत जनतेने त्यांच्यावर विश्वास टाकला—कारण त्यांचे शब्द जमिनीवर उतरलेले होते.
स्वतंत्र भारताचे पहिले केंद्रीय कृषिमंत्री म्हणून जबाबदारी स्वीकारताना त्यांनी शेतीकडे केवळ उत्पादनाच्या दृष्टीने पाहिले नाही; ती शेतकऱ्याच्या जगण्याशी जोडलेली व्यवस्था आहे, हे त्यांनी धोरणांतून स्पष्ट केले. कापूस बाजारातील शोषण रोखण्याचे प्रयत्न, सहकार चळवळीला संस्थात्मक बळ, जपानी भातशेतीचे प्रयोग, कृषी सहकारी संस्थांची उभारणी—या साऱ्यांतून भारताच्या शेतीला नवी दिशा मिळाली. कृषी शिक्षण आणि संशोधनाला राष्ट्रीय पातळीवर प्रोत्साहन देण्याची भूमिका त्यांनी याच काळात ठामपणे मांडली. त्यांच्या प्रेरणेनेच १९६० साली दिल्ली येथे पहिले आंतरराष्ट्रीय कृषी प्रदर्शन भरवण्यात आले. त्या प्रदर्शनातून भारताची कृषी क्षमता प्रथमच जागतिक व्यासपीठावर ठळकपणे मांडली गेली. परदेशी दौरे, तांत्रिक करार आणि कृषी संशोधनाच्या देवाणघेवाणीमुळे भारतीय शेती आधुनिकतेच्या उंबरठ्यावर उभी राहिली; पण पंजाबरावांचे लक्ष मात्र नेहमीच खेड्याकडे, शेतकऱ्याच्या प्रश्नांकडेच केंद्रित राहिले. अथक परिश्रमांनी शरीर थकले. पक्षाघाताचा झटका आला. तरीही मन थांबले नाही. १० एप्रिल १९६५ रोजी दिल्ली येथे हृदयविकाराने त्यांचे देहावसान झाले. पण मृत्यू त्यांच्या कार्याला संपवू शकला नाही. अकोल्यातील पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, शिवाजी शिक्षण संस्थेचे विस्तारलेले विश्व, आणि लाखो शेतकऱ्यांच्या आयुष्यात आलेला बदल—हे सारे त्यांच्या विचारांचे चालते-बोलते स्मारक ठरले. पंजाबराव देशमुख हे एक नाव नव्हते; ते एक स्वप्न होते. शिक्षणातून समाज मुक्त होऊ शकतो, शेतीतून राष्ट्र स्वावलंबी बनू शकते, आणि सहकारातून माणूस माणसाशी जोडला जाऊ शकतो—या विश्वासावर त्यांनी आयुष्य घडवले. विदर्भाच्या मातीने जन्म दिलेल्या या माणसाने त्या मातीत आशेची पेरणी केली. आजही त्या पेरणीतून उगवणाऱ्या प्रत्येक अंकुरात पंजाबरावांचे विचार श्वास घेत आहेत.
१२७ व्या जयंतीनिमित्त त्यांना विनम्र अभिवादन.
त्यांचे जीवनकार्य हीच खरी आदरांजली आहे—आणि त्यांचा विचार हीच आपली दिशा.