जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) आकडेवारीनुसार, पुरुष आणि महिलांच्या मानसिक आरोग्याच्या समस्यांमध्ये मोठा फरक दिसून येतो. या आकडेवारीनुसार, नैराश्य आणि चिंता यांसारख्या मानसिक समस्या महिलांमध्ये पुरुषांपेक्षा अधिक प्रमाणात आढळतात. हा केवळ आकडेवारीचा भाग नाही, तर एक गंभीर सामाजिक आणि आरोग्य समस्या आहे, ज्याकडे लक्ष देणे अत्यंत गरजेचे आहे. पण, असे का घडते? यामागची नेमकी कारणे काय आहेत आणि यावर उपाय काय आहेत?
महिलांमध्ये मानसिक आरोग्याचे प्रमाण अधिक का?
नैराश्य आणि इतर मानसिक आरोग्य समस्या महिलांमध्ये जास्त असण्यामागे अनेक गुंतागुंतीची कारणे आहेत. यामध्ये जैविक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक घटकांचा समावेश होतो.
1. जैविक आणि हार्मोनल बदल: महिलांच्या आयुष्यात अनेक हार्मोनल बदल होतात. तारुण्यात, मासिक पाळीच्या काळात, गर्भधारणेदरम्यान, प्रसूतीनंतर आणि रजोनिवृत्तीच्या वेळी (मेनोपॉज), शरीरात हार्मोनचे मोठे बदल होतात. हे बदल थेट मेंदूतील रसायनांवर परिणाम करतात, ज्यामुळे नैराश्य आणि चिंतेची भावना वाढू शकते. उदा. प्रसूतीनंतर अनेक महिलांना 'पोस्टपार्टम डिप्रेशन' (Postpartum Depression) चा अनुभव येतो, जो हार्मोनल बदलांशी संबंधित आहे.
2. सामाजिक आणि सांस्कृतिक दबाव: अनेक समाजांमध्ये महिलांवर विशिष्ट भूमिका पार पाडण्याचा दबाव असतो. घरकाम, मुलांची जबाबदारी, कुटुंबाची काळजी घेणे यांसारख्या भूमिकांमध्ये त्या अडकून राहतात. या भूमिकेमुळे त्यांच्या स्वतःच्या गरजा, स्वप्ने आणि इच्छांकडे दुर्लक्ष होते. अनेकदा त्यांना आर्थिक आणि सामाजिकदृष्ट्या पुरुषांवर अवलंबून राहावे लागते. हा दबाव आणि अवलंबित्व नैराश्य वाढवण्यास कारणीभूत ठरते.
3. कामाच्या ठिकाणी आणि कौटुंबिक हिंसा: जगभरातील अनेक महिलांना कामाच्या ठिकाणी आणि घरातही हिंसा, भेदभाव किंवा लैंगिक छळाला सामोरे जावे लागते. या घटनांचा त्यांच्या मानसिक आरोग्यावर खूप गंभीर परिणाम होतो. सततच्या तणावामुळे आणि असुरक्षिततेमुळे त्यांना नैराश्य आणि चिंताग्रस्त विकार जडतात.
4. सामाजिक भेदभावाचा अनुभव: अनेक ठिकाणी महिलांना शिक्षण, नोकरी आणि आर्थिक स्वातंत्र्यापासून वंचित ठेवले जाते. सामाजिक बंधने आणि भेदभावामुळे त्यांना त्यांच्या क्षमता पूर्णपणे वापरता येत नाहीत. या प्रकारच्या भेदभावामुळे त्यांच्या आत्मविश्वासावर नकारात्मक परिणाम होतो, ज्यामुळे नैराश्य वाढू शकते.
5. मानसिक आरोग्याबद्दलची नकारात्मकता: मानसिक आरोग्याच्या समस्यांबद्दल समाजामध्ये आजही योग्य माहितीचा अभाव आहे. त्यामुळे अनेक महिलांना नैराश्य किंवा इतर समस्या आल्यास त्याबद्दल मोकळेपणाने बोलता येत नाही. त्यांना मदत मागण्यासाठीही लाज वाटते, ज्यामुळे समस्या आणखी गंभीर होते.
महिलांमध्ये नैराश्य कमी करण्यासाठी आणि त्यांचे मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी काही महत्त्वाचे उपाय करता येऊ शकतात:
जागरूकता वाढवणे: समाजात मानसिक आरोग्याविषयी जागरूकता वाढवणे आवश्यक आहे. मानसिक समस्या ही सामान्य आहेत आणि मदत घेणे यात काहीच चुकीचे नाही, हे सर्वांना समजले पाहिजे.
समुपदेशन आणि उपचार: नैराश्याने ग्रस्त असलेल्या महिलांनी मानसिक आरोग्य तज्ञाकडून मदत घ्यावी. समुपदेशन आणि गरज वाटल्यास औषधोपचारही घ्यावा.
सामाजिक आधार: कुटुंबाने आणि मित्र-मैत्रिणींनी अशा महिलांना भावनिक आधार देणे महत्त्वाचे आहे. त्यांना मोकळेपणाने बोलण्यासाठी प्रोत्साहित करावे आणि त्यांच्या समस्या समजून घ्याव्यात.
स्वतःची काळजी: महिलांनी स्वतःच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याला प्राधान्य देणे आवश्यक आहे. पुरेशी झोप, चांगला आहार, नियमित व्यायाम आणि छंद जोपासणे हे नैराश्य दूर ठेवण्यास मदत करतात.
शिक्षण आणि आर्थिक स्वातंत्र्य: महिलांना शिक्षण आणि आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करणे हे त्यांच्या आत्मविश्वासासाठी आणि मानसिक आरोग्यासाठी खूप महत्त्वाचे आहे.
महिलांना नैराश्यमुक्त आणि निरोगी आयुष्य जगण्याचा हक्क आहे. यासाठी सरकार, कुटुंब आणि समाजाने एकत्र येऊन काम करणे गरजेचे आहे. मानसिक आरोग्याला शारीरिक आरोग्याप्रमाणेच महत्त्व दिल्यास आपण एक निरोगी समाज निर्माण करू शकतो.