मका पिकाचे उत्पादन तिन्ही हंगामांत घेता येत असले, बीजोत्पादनासाठी त्याची लागवड प्रामुख्याने खरीप आणि रब्बी हंगामात केली जाते. त्याची लागवड करताना जमिनीची निवड, त्याची आंतरमशागत, विविध रोगांपासून संरक्षण इत्यादी गोष्टींबाबत विशेष काळजी घेणे गरजेचे आहे. ती घेतल्यास मका पिकाची लागवड फायदेशीर ठरू शकते.
मका हे महत्त्वाचे तृणधान्य पीक आहे. भारताच्या अनेक भागांत हे पीक तिन्ही हंगामांत घेतले जाते. परंतु, बीजोत्पादनाकरिता मक्याची लागवड मुख्यत्वे खरीप आणि रब्बी हंगामात करण्यात येते. मक्याच्या झाडाच्या शेंड्याला येणार्या तुर्याच्या तर फुलातील परागकण त्याच झाडाच्या पेर्यामधून येणार्या कणसाच्या स्त्री केसरावर पडून बीजधारणा होते.
बीजोत्पादनाकरिता जमीन, हवामान, पेरणी, बियाणे, खते, पाणी व्यवस्थापन, पीक संरक्षण इत्यादी पीक लागवडीच्या बाबी महत्त्वाच्या असतातच. त्याचबरोबर विरळीकरण अंतर, भेसळ काढणे, काढणी आणि मळणी या बाबींची काळजी घेणे गरजेचे आहे. मका पिकामध्ये मातृ-पितृ वाणाचे आणि एकरी संकरित वाणाचे बीजोत्पादन घेतात, तर दुहेरी आणि तिहेरी संकरित वाणाचे बीजोत्पादन प्रामाणिक बीजोत्पादन म्हणून घेतात.
मका बीजोत्पादनाकरिता काही महत्त्वाच्या गोष्टींची काळजी घेणे आवश्यक असते. मध्यम ते भारी जमिनीत मका पीक चांगले येते. क्षारयुक्त, चोपण आणि दलदलीच्या जमिनीत मका पीक घेऊ नये. नदीकाठच्या गाळाच्या पोयट्याच्या जमिनीत हे पीक चांगले येते. त्याचप्रमाणे उत्तम पाण्याचा निचरा होणारी जमीन निवडावी. ज्या जमिनीत मका बीजोत्पादन घ्यावयाचे आहे, अशा जमिनीत मागील हंगामात मका पीक घेतलेले नसावे. जमिनीची खोल नांगरट करावी. कुळवाच्या 2-3 पाळ्या देऊन जमीन भुसभुशीत करावी. शेवटच्या कुळवाच्या पाळीआधी 10-12 टन शेणखत प्रतिहेक्टर जमिनीत मिसळावे.
खरीप मक्याची लागवड जून ते जुलै महिन्यात करावी आणि रब्बी मक्याची लागवड ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात करावी. मक्याची पेरणी सरी वरंबा पद्धतीने करावी. दोन सरींमधील अंतर 75 सेंटिमीटर ठेवून सरीच्या एका बाजूस दोन रोपांमधील अंतर 20 सेंटिमीटर ठेवून टोकण करून लागवड करावी. बियाणे 5 सेंटिमीटरपेक्षा जास्त खोल पडणार नाही याची दक्षता घ्यावी. पेरणी टोकण पद्धतीने करावी. संकरित वाणाच्या बीजोउत्पादनाकरिता पेरणीच्या वेळेस मादी आणि नर वाणांचे ओळींचे प्रमाण 2:1 याप्रमाणे ठेवावे, दुहेरी तिहरी संकरित वाणाच्या ओळीचे प्रमाण 6 :2 ठेवण्यात यावे. संकरित मक्याच्या नर आणि मादी वाण पेरणीसाठी या वाणांचा फुलोर्यात येण्याचा कालावधीचा अभ्यास असणे महत्त्वाचे आहे. कारण, नर आणि मादी वाणाच्या फुलोर्यात येण्याचा कालावधी कमी जास्त असण्याची शक्यता असते. बीजोत्पादनासाठी दोन्ही वाण एकाच वेळेेस फुलोर्यात येणे महत्त्वाचे असते.
मका पिकाची उगवण चांगली व्हावी आणि रोपावस्थेत रोगापासून पिकाचे संरक्षण व्हावे याकरिता पेरणीपूर्वी प्रति किलो बियाण्यास 2.5 ग्रॅम थायरम (75 टक्के डब्ल्यूपी) अथवा कॅप्टन (75 टक्के डब्ल्यूपी) बुरशीनाशक लावावे. तसेच अॅझेटोबॅक्टर जीवाणू संवर्धनाची 15 ग्रॅम प्रतिकिलो प्रमाणे बियाण्यास बीज प्रक्रिया केल्यास उत्पादन 5 टक्क्यांनी वाढ होते.
सुधारित जातीच्या लागवडीसाठी प्रतिहेक्टर 15 ते 20 किलोग्रॅम शुद्ध बियाणे वापरावे. संकरित बीजोत्पानाकरिता मादी वाणाचे बियाणे 12-14 किलो प्रतिहेक्टर आणि नर वाणाचे बियाणे 4-5 किलो प्रतिहेक्टरप्रमाणे वापरावे.
खरीप हंगामात घेतल्या जाणार्या मका बीजोत्पादनास आवश्यकतेनुसार दोन ते तीन पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात. रब्बी हंगामातील मका पिकास 8-10 पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात. पाणी मुख्यत्वे पीक फुलोर्यात असताना, दाणे भरताना देण्यात यावे. या अवस्थेत पिकास ताण पडल्यास उत्पादनात घट होण्याची शक्यता असते.
मका पिकास प्रति हेक्टरी 120 किलो नत्र, 60 किलो स्फुरद आणि पालाश पेरणीच्या वेळेस द्यावे. उरलेले नत्र समान दोन हप्त्यांत पेरणीनंतर अनुक्रमे 30-45 दिवसांनी द्यावे. उभ्या पिकास नत्राचे खत पिकापासून 10 ते 12 सेंटिमीटर अंतरावर देऊन मातीने झाकावे.
एक ते दोनवेळा खुरपणी करून तणांचा बंदोबस्त करावा. आंतरमशागतीच्या वेळेस 3 ते 5 सेंटीमीटरपेक्षा खोल मशागत करू नये. मक्यावरील खोडकिडीच्या नियंत्रणासाठी एन्डोसल्फान 35 टक्के प्रवाही 25 मिलिमीटर, अथवा क्विनॉलफॉस 25 टक्के प्रवाही 20 मिली लिटर पाण्यात मिसळून पेरणीनंतर 20, 35 आणि 50 दिवसांनी फवारावे. लष्करी अळी आणि कणसे पोखरणारी अळी यांच्या नियत्रंणासाठी 2 टक्के फॉलीडॉल भुकटी हेक्टरी 20 ते 25 किलो या प्रमाणात पिकावर धुरळावी किंवा क्लोरोपायरीफॉस 20 ई. सी. कीडनाशक 25 मिलिमीटर 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. खोडमाशीच्या नियंत्रणासाठी क्विनॉलफॉस 25 ई. सी. 20 मिलिमीटर 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे अथवा वरीलप्रमाणे फॉलिडॉल भुकटीची धुरळणी करावी.
– सतीश जाधव
