लंडन : ‘अल्फा मेल’ (Alpha Male) ही संकल्पना प्रथम 1970 मध्ये लांडग्यांच्या कळपाची रचना स्पष्ट करण्यासाठी सुचवली गेली होती. परंतु, ही संज्ञा प्रथम वापरणारे वन्यजीव संशोधन जीवशास्त्रज्ञ डेव्हिड मेक यांचा ‘अल्फा मेल’ या शब्दाचा अर्थ ‘कळपाचा एकमेव नेता’ असा नव्हता. याऐवजी, त्यांनी वर्णन केले होते की, ‘अल्फा मेल’ आणि ‘अल्फा फिमेल’ ही जोडी एकत्र येऊन आपल्या गटावर राज्य करते, निर्णय घेते आणि पिल्ले जन्माला घालते.
ही संकल्पना लवकरच इतर सामाजिक प्राण्यांमध्ये आणि लोकप्रिय संस्कृतीत पसरली, जिथे ती आत्मविश्वासाने परिपूर्ण, ठाम आणि कधीकधी कठोर स्वभाव असलेल्या व्यक्तीचे वर्णन करण्यासाठी वापरली जाऊ लागली. आपल्या मूळ ‘अल्फा मेल’ सिद्धांताचे प्रकाशन झाल्यानंतर 20 वर्षांनी, मेक यांनी असा युक्तिवाद केला की, त्यानंतर केलेल्या निरीक्षणांवरून हे स्पष्ट झाले आहे की, जंगली लांडग्यांचे कळप हे केवळ कुटुंब समूह असतात आणि ‘अल्फा जोडी’ ही फक्त त्या पिल्लांचे पालक असतात. एका व्हिडीओमध्ये त्यांनी कबूल केले की, ‘या शब्दाचा अर्थ असा होतो की, लांडग्यांनी कळपात सर्वोच्च स्थान मिळवण्यासाठी जोरदारपणे लढा दिला आणि स्पर्धा केली.
प्रत्यक्षात, त्यांनी सर्वोच्च स्थान मिळवण्याचा मार्ग केवळ विरुद्ध लिंगाच्या सदस्याशी मिलन करणे, पिल्ले जन्माला घालणे (जे नंतर कळपाचे उर्वरित सदस्य बनतात) आणि अशा प्रकारे नैसर्गिक नेते बनणे हा आहे.’ अलीकडील अभ्यासांनी इतर प्राण्यांच्या प्रजातींमधील ‘अल्फा’च्या कल्पनेला आव्हान दिले आहे. अनेक प्राणी गटांमध्ये, जसे की तरस, ओर्कास आणि मीरकॅट्स, फक्त मादींचे वर्चस्व असते.
आफ्रिकन सिंह यांसारख्या काही प्रजातींमध्ये, प्रत्येक व्यक्ती समान दर्जा सामायिक करून गट तयार करते. वर्तणूक पर्यावरणशास्त्र सुचवते की ‘अल्फा’ ही संकल्पना आजही महत्त्वाची आहे, जरी ती पूर्वी समजल्याप्रमाणे नसेल. बहुतेक कळपाने राहणारे प्राणी (समूह प्राणी) काही प्रकारचे सामाजिक पदानुक्रम स्वीकारतात. पोर्तुगालमधील पोर्टो विद्यापीठातील वर्तणूक पर्यावरणशास्त्रज्ञ पाओलो मोटा यांनी सांगितले की, ‘अल्फा’चा अर्थ केवळ एवढाच आहे की तो प्राणी, एका विशिष्ट क्षणी किंवा वेळेसाठी, त्या क्रमात सर्वात वर आहे. ही अंतर्गत रचना प्रत्येक व्यक्तीचा अन्न, जोडीदार आणि प्रदेश यांसारख्या विविध संसाधनांपर्यंतचा प्रवेश निश्चित करते, ज्यामुळे गटाला वाद हाताळण्यास आणि संघर्ष टाळण्यास मदत होते.
कोंबड्यांमध्ये अत्यंत रेषीय पदानुक्रम असतो. एकच अल्फा फिमेल सर्वोच्च राज्य करते आणि प्रत्येक कोंबडीला क्रमात एक स्पष्ट स्थान असते. नेकेड मोल रॅट सारख्या प्रजातींमध्ये एकच प्रभावी जोडी असते. एक अल्फा मेल आणि एक अल्फा फिमेल प्रजनन करतात आणि वसाहतीचे नियंत्रण करतात; तर गटातील इतर सर्व सदस्य अंदाजे समान असतात.
