डॉ. महेश केळुसकर
सध्या लग्नांचा सीझन सुरू आहे. ज्यांची लग्नं जमलीत, ते खुशीत आहेत. ज्यांची जमली नाहीत, ते खट्टू झालेत. पूर्वी मुलगी लग्नाची झाली की आईबापांना घोर लागायचा. मुलाकडचे लोक किती हुंडा मागतील, याची त्यांना काळजी लागून रहायची. काळ बदलला. आता तर स्वतः मुलींचे बापच मोठी मोठी घरं पाहून, मागतील तो हुंडा देऊन आपल्या मुली श्रीमंत घरात पडतील अशी तजवीज करू लागलेत. तिथं आपल्या मुली सुखात नांदतील की नाही याची त्यांना चिंता नाही. डेस्टिनेशन वेडिंग ही तर आता प्रचलित गोष्ट झालीय. जेवढा भपका मोठा तेवढं लग्न प्रसिद्ध. अशा वेळी मला ती जुनी लग्नगीतं आठवतात. त्या लग्नगीतांमध्ये विवाह हा एक संस्कार आहे , ही भावना होती. आणि खरोखरच ती लग्नं सगळे संस्कार होऊन संपन्न होत होती. आज काही ठिकाणी का होईना पण जेव्हा लग्नगीतं ऐकू येतात तेव्हा मन आनंदानं भरून येतं.
मराठी ‘लग्न’गीतं म्हणजे महाराष्ट्राच्या समृद्ध सांस्कृतिक परंपरेचा एक अविभाज्य आणि अत्यंत महत्त्वाचा संस्कार आहे. कोणत्याही मराठी लग्नाची शोभा आणि चैतन्य या गीतांशिवाय अपूर्ण वाटतात. ही गाणी केवळ मनोरंजन नसून, ती वधू-वर, त्यांचे कुटुंबीय आणि उपस्थितांच्या मनातील भावना, आनंद, आशा आणि काही अंशी विरहाची भावना व्यक्त करणारा एक आरसाच असतात.
हळदी समारंभाच्या वेळी गायली जाणारी गीतं वधूला तिच्या माहेरच्या आठवणी, तिच्या भावी सुखी संसाराच्या शुभेच्छा आणि नवीन आयुष्याची सुरुवात याबद्दल सांगणारी असतात. यात सईबाई (जातेबाई) चे उल्लेख असलेलं गाणं खूप प्रसिद्ध आहे, जे वधूला धीर देतं आणि तिला आशीर्वाद देतं. मांडव उभारताना किंवा देवक बसवताना, कुटुंबातील देवी-देवतांना आवाहन करणारी आणि मंगल कार्याची निर्विघ्न समाप्ती होण्यासाठी प्रार्थना करणारी गीतं गायली जातात.
वराची आई म्हणजेच वरमाई हिला आहेर देताना गायल्या जाणाऱ्या ओव्यांमध्ये माहेरची महती, आई-वडिलांबद्दलची कृतज्ञता आणि नवीन नात्यांची सुरुवात यांचा गोडवा असतो. मराठी लग्नगीते केवळ आनंदाचे क्षण नव्हे, तर वधूच्या मनात चाललेली आंदोलनं देखील व्यक्त करतात. अनेक गीतांमध्ये माहेर सोडताना वधूच्या मनात निर्माण होणारी विरहाची भावना आणि सासरी जाताना तिच्या मनात असलेली उत्सुकता व भीती यांचं सुंदर चित्रण केलेलं असतं. जाते जाते गं आई, मी सासरला किंवा माहेर धर्माचं, सासर जन्माचं अशा गीतांमधून हे भाव स्पष्टपणे दिसतात.
ही गीतं कुटुंबातील विविध सदस्यांचे (आई, वडील, भाऊ, बहीण, मामा, मामी) वधू-वराशी असलेलं प्रेमळ आणि महत्त्वाचं नातं दर्शवतात. प्रत्येक नात्याचं महत्त्व अधोरेखित करून त्यांना शुभेच्छा दिल्या जातात. लग्नाच्या मुख्य विधींच्या वेळी मंगलाष्टकं गायली जातात. ही मंगलाष्टकं संस्कृत आणि मराठी अशा दोन्ही भाषांमध्ये असून, ती वधू-वरांना वैवाहिक जीवनातील आदर्श, कर्तव्ये आणि सुखी संसाराचे महत्त्व सांगताना आशीर्वाद देतात.
मंगलाष्टक म्हणजे विवाहाच्या वेळी म्हटले जाणारे शुभ आणि आनंददायी आशीर्वाद देणारे आठ श्लोक किंवा पदं. याचा शाब्दिक अर्थ शुभ (मंगळ) आणि आठ (अष्टक) असा आहे, जे वधू-वरांसाठी मंगलमय व शुभ चिंतनाचे प्रतीक आहेत. या श्लोकांमध्ये देवांची स्तुती, सामाजिक हितचिंतन आणि जोडप्याच्या वैवाहिक जीवनासाठी शुभेच्छांचा समावेश असतो.
मंगलाष्टकाचा अर्थ :
शुभ आणि आशीर्वाद : मंगलाष्टक हे शुभ गोष्टींची सुरुवात आणि जोडप्याला दीर्घायुष्य आणि सुखी वैवाहिक जीवनासाठी आशीर्वाद देणारं वचन आहे.
आठ श्लोक : यात आठ संस्कृत श्लोक आहेत, जे पारंपरिकरित्या विवाह समारंभात म्हटले जातात.
देवांची स्तुती : या श्लोकांमध्ये गणपती आणि इतर देवांची स्तुती केली जाते, ज्यामुळे विधी व सोहळ्याला आध्यात्मिक आणि पवित्र स्वरूप प्राप्त होतं. वैवाहिक जीवनाची प्रार्थना : मंगलाष्टकांमध्ये वधू आणि वर यांच्या वैवाहिक जीवनात सुख-समृद्धी यावी अशी प्रार्थना केली जाते. मंगलाष्टक म्हणजे विवाहाच्या वेळी म्हटले जाणारे शुभ आणि आनंददायी आशीर्वाद देणारे आठ श्लोक किंवा पदे.
याचा शाब्दिक अर्थ शुभ (मंगळ) आणि आठ (अष्टक) असा आहे, जे वधू-वरांसाठी मंगलमय व शुभ चिंतनाचे प्रतीक आहेत. या श्लोकांमध्ये देवांची स्तुती, सामाजिक हितचिंतन आणि जोडप्याच्या वैवाहिक जीवनासाठी शुभेच्छांचा समावेश असतो.
गंगा सिंधू सरस्वतीचं यमुना|
गोदावरी नर्मदा|
कावेरी शरयू महिंद्रतनया|
चर्मण्वती वेदिका|
क्षिप्रा वेत्रवती महासुरनदी|
ख्याता गया गंडकी|
पूर्णाः पुण्यजलैः समुद्रसरिताः|
कुर्यात् सदा मंगलम्॥
हे स्वर कानावर पडले की आजही वधू-वरांच्या मनात अनोखी हुरहुर सुरू होते.काळानुसार मराठी लग्नगीतांच्या स्वरूपात बदल झाला आहे. पारंपरिक गीतांच्या जोडीला आता आधुनिक आणि कोळी/आगरी पद्धतीची धम्माल गीते देखील मोठ्या प्रमाणात लोकप्रिय झाली आहेत.
दारी मंडपाच्या तोरण बांधिले, नदीच्या किनारी सासरचा थाट किंवा माडीच्या गो पाठीमागे... यांसारखी गाणी संपूर्ण महाराष्ट्रात, विशेषतः कोकण आणि मुंबई-आसपासच्या प्रदेशात प्रचंड लोकप्रिय आहेत. यांच्यावर ठेका धरून नाचणे हा लग्नाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. रुखवताच्या गाण्यांचा तर वेगळाच गोडवा असतो. ही गाणी सहसा जुन्या लोकगीतांच्या चालीवर किंवा साध्या ओव्यांच्या स्वरूपात गायली जातात. उदा. नवरदेवाची थट्टा करणारे हे गाणं. हे गाणं नवरदेवाला उद्देशून गायलं जातं, जिथं त्याला रुखवतातील वस्तू ओळखायला लावली जाते किंवा त्याची थट्टा केली जाते.
“रुखवत सजवलं गं, नवरीने खास,
जावईबापू तुम्ही, ओळखा गं वस्तू...
ही कढई कशाची? हा दिवा कशाचा?
न ओळखल्यास मिळेल, गोड शिदोरीचा खांदा नवरीची कलाकारी, तुम्ही बघा हो बघून
एवढं मोठं रुखवत, कसं सांभाळायचं निघून? जावईबापू, आता, नका होऊ हैराण बायकोच्या कामात, तुम्ही द्या हो मोठा मान!
अनेक मराठी चित्रपट व अल्बम्समध्ये लग्न व प्रेम या विषयांवर आधारित गाणी तयार झाली आहेत, जी आता लग्नसमारंभात हमखास वाजवली जातात. या आधुनिक गाण्यांमुळे लग्नाच्या वातावरणात अधिक ऊर्जा, उत्साह येतो.
मराठी लग्नगीते म्हणजे केवळ ध्वनिफीत किंवा शब्द नाहीत, तर ती महाराष्ट्राच्या संस्कृती, परंपरा आणि मानवी भावनांची एक गोड साठवण आहे. ती एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे हस्तांतरित होणारा एक अमूल्य वारसा आहे. ही गाणी प्रत्येक मराठी लग्नाला एक खास आणि अविस्मरणीय ओळख देतात, ज्यामुळे लग्नाचा सोहळा अधिक मंगलमय व भावनिक होतो. ही गीते मराठी मनाला आणि संस्कृतीला एकत्र बांधून ठेवणारा एक मधुर धागा आहेत.
हातात जोडवं, पायात पैंजण
नाचत आली नार गो साजण
हातात जोडवं, पायात पैंजण
नाचत आली नार गो साजण
वरात आली हो, माझ्या राजाची
वरात आली...
यासारखी लग्नंगीतं वाजायला लागली की, समजायचं, लग्नाचा सिझन आला.
