रेडिओ दुर्बिणीने टिपली आकाशगंगेची प्रतिमा, एबेल : २२५६ : आकार विज्ञान कळण्यास होणार मदत
पुणे, पुढारी वृत्तसेवा: रेडिओ लहरींचे प्रारण संबंधित दुर्बिणीतून अभ्यासल्यास या आकाशगंगा तसेच त्यांच्या समूहाचे आकार विज्ञान कळण्यास मदत होते. खोडद (जि. पुणे) येथील मीटर तरंगलांबीच्या महाकाय रेडिओ दुर्बिणीला एबेल : २२५६ आकाशगंगा समूहातील रेडिओ प्रारणे टिपण्यात यश मिळाले आहे. काही वर्षांपूर्वी अद्ययावत केलेल्या जीएमआरटीच्या अधिक संवेदनशील इलेक्ट्रॉनिक्स प्रणालीमुळे हे यश मिळाल्याचे मानले जात आहे. एबेल : २२५६ प्रमाणेच आणखी नवनवीन आकाशगंगा समूहांचे वेध घेणे सोपे होणार आहे.
ज्याप्रमाणे पृथ्वी एका सौरमालेत आहे आणि सौरमाला आकाशगंगेत (मिल्कीवे-मंदाकिनी) आहे; तशाच लाखो आकाशगंगा विश्वात आहेत. हजारो, लाखो प्रकाश वर्षे दूर असलेल्या आकाशगंगाही समूह स्वरूपात (ग्यालेक्टिक क्लस्टर) आहेत. शेकडो ते हजारो आकाशगंगांचे गुरुत्वाकर्षणाने एकत्रित असलेले समूह विश्वातील प्रचंड अशी रचना मानली जाते. असाच पृथ्वीपासून दहा हजार प्रकाश वर्षांपेक्षाही दूर असलेला एबेल : २२५६ आकाशगंगा समूह त्याच्या जटिल संरचनेमुळे ओळखला जातो. या क्लस्टरचे तापमान दहा लाख सेंटिग्रेडपेक्षाही जास्त असल्याचे तसेच प्लाझ्मा म्हणजे पदार्थाच्या चौथ्या अवस्थेतील युक्त अशा वायूंनी भरलेले दिसले आहे. या आकाशगंगा समूहात होत असलेल्या आकाशगंगांच्या टकरी किंवा विलीनीकरणामुळे प्रचंड ऊर्जा मुक्त होते, म्हणजे उत्सर्जित होत असते. या ऊर्जेचे उत्सर्जन विद्युत चुंबकीय वर्णपटातील क्ष-किरणांपासून रेडिओ लहरींमधील प्रारणाद्वारे होते.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील खगोलभौतिक शास्त्रज्ञांच्या संघाने यासंदर्भात निरीक्षणे केली होती. ज्याचे नेतृत्व इटलीमधील बोलोग्ना विद्यापीठातील कार्यरत रेडिओ खगोलशास्त्रज्ञ कमलेश राजपुरोहित यांनी केले आहे. या शास्त्रज्ञांनी आकाशगंगा समूहातील रेडिओ प्रारणांची निरीक्षणे करण्यासाठी जीएमआरटीसहित नेदरलँडमधील लो फ्रिक्वेन्सी अॅरे, अमेरिकेतील ‘कार्ल जान्स्की व्हेरी लार्ज अॅरे’ या रेडिओ दुर्बिणींबरोबरच ‘एक्स-रे मल्टिमीटर न्यूटन’ आणि ‘चंद्रा’ या क्ष-किरणांद्वारे निरीक्षण करणाऱ्या दुर्बिणींचीही मदत घेतली होती. मात्र, जीएमआरटीच्या अधिक संवेदनशीलतेमुळे अद्याप ज्ञात नसलेल्या आकाशगंगांच्या प्रतिमा टिपता आल्या. या नावीन्यपूर्ण संशोधनाबद्दल राजपुरोहित यांनी जीएमआरटीद्वारे निरीक्षण केल्यानंतर एबेल : २२५६ या आकाशगंगा समूहातील आकाशगंगांच्या टकरी किंवा विलीनीकरणाबद्दल सखोल माहिती मिळू लागली आहे. अन्य दुर्बिणींपेक्षा नवीन निष्कर्ष एबेल : २२५६ च्या आकार विज्ञानाबद्दल अधिक आगळीवेगळी माहिती देणारे आहेत.
या नावीन्यपूर्ण संशोधनाबद्दल जीएमआरटीचे संचालक प्रमुख डॉ. यशवंत गुप्ता यांनी सांगितले की, अद्ययावत केलेल्या जीएमआरटीच्या अधिक संवेदनशील इलेक्ट्रॉनिक्स प्रणालीमुळे एबेल : २२५६ प्रमाणेच आणखी नवनवीन आकाशगंगा समूहांचे वेध घेता येतील. जीएमआरटीमुळे निम्न वर्णपटातील रेडिओ लहरींद्वारे खगोलीय निरीक्षणांसाठी ही खास सुविधा निर्माण झाली आहे.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील खगोलभौतिक शास्त्रज्ञांच्या संघात ई. ओसिंगा, आर. जे. व्हॅन वीरेन (लायडन वेधशाळा-नेदरलँड्स), एफ. वाझा, एम. ब्रिएन्झा, जी. ब्रुनेटी, ब्रॉटियान, बॉनफेड, रिस्ले, डी. डल्लाकासा, मिले, रॉसेटी, कॅझ्यानो (बोलोग्ना विद्यापीठ, इटली), फॉरमन (स्मिथॉनसीएन खगोलभौतिकी केंद्र, हावर्ड), ए. द्राबेंट, बॉनासीएक्स (युरिंगर वेधशाळा, जर्मनी), एस. राजपुरोहित (लॉरेन्स बर्कले प्रयोगशाळा, बर्कले) तसेच ए. एस. राजपुरोहित (भौतिकीय संशोधन प्रयोगशाळा, अहमदाबाद) तसेच विविध संशोधन संस्थांमधील वैज्ञानिकांचा समावेश आहे.