कोल्हापूर : सुनील कदम
आपले पाप झाकण्यासाठी जलसंपदा विभाग महापुराचे खापर पावसावर आणि पूरग्रस्त भागातील नागरिकांवर फोडू पाहत आहे.
पंचगंगा, कृष्णा, वारणा, कोयनाकाठी 2005, 2019 आणि यंदा 2021 साली आलेल्या महापुराला अलमट्टी धरण जसे कारणीभूत आहे, तसेच इथल्या जलसंपदा विभागाचा गलथान कारभारही कारणीभूत आहे.
जलसंपदा विभागाने पूर्वापार निकषानुसार धरणांमधील पाणीसाठ्याचे परिचलन न केल्यामुळे हा भाग महापुरात लोटला जात असल्याचे एव्हाना चव्हाट्यावर येऊ लागले आहे. मात्र आपले पाप झाकण्यासाठी जलसंपदा विभाग महापुराचे खापर पावसावर आणि पूरग्रस्त भागातील नागरिकांवर फोडू पाहत आहे.
धरणांमध्ये पाणी साठविण्याची एक परंपरागत अशी पद्धत आहे. 31 मेअखेर धरणांमध्ये साठवण क्षमतेच्या केवळ 10 टक्के इतकाच पाणीसाठा असायला पाहिजे.
पावसाला सुरुवात झाल्यानंतर 31 जुलैअखेर धरणांमध्ये 50 टक्के पाणीसाठा असायला हवा. त्यानंतर साधारणत: 15 ऑगस्टपर्यंत धरणामध्ये पाणी साठवण क्षमतेच्या 75 टक्क्यांपर्यंत पाणीसाठा असायला हवा. त्यानंतर पावसाचे प्रमाण आणि हवामान खात्याच्या अंदाजानुसार धरणातून टप्प्याटप्प्याने पाणी सोडत राहायचे आणि पावसाळ्याच्या उत्तरार्धातील पाऊस, परतीचा पाऊस आणि पाणलोट क्षेत्रातील पाझराच्या पाण्यावर 15 ऑक्टोबरपर्यंत धरण पूर्ण क्षमतेने भरून घ्यायचे, अशी धरणातील पाणी साठवण्याची प्रचलित पद्धत आहे. मात्र गेल्या काही वर्षांत धरणातील पाणी साठविण्याच्या या प्रचलित पद्धतीला हरताळ फासला जाताना दिसतो आहे.
2005, 2019 आणि 2021 च्या महापुराच्यावेळी धरणातील पाणीसाठ्याबाबतचे हे पूर्वापार निकष पाळले नसल्याचे स्पष्ट झाले आहे. या तिन्ही वर्षी साधारणत: जुलै महिन्याच्या मध्यावरच पुणे विभागातील झाडून सगळी मोठी धरणे ओसंडून वाहत होती. महापूर आलेल्या या तीनही वर्षांत धरणांच्या पाणलोट क्षेत्रामध्ये सरासरीपेक्षा जादा पाऊस झाला होता, हे मान्य केले तरी या तीनही वर्षी या भागातील सर्व प्रमुख धरणे निर्धारित वेळेपूर्वीच भरून घेण्यात आली होती, याकडे डोळेझाक करता येणार नाही.
वरून कोसळणारा अफाट पाऊस आणि धरणांमधून मोठ्या प्रमाणात विसर्ग चालू होता. तशातच 2005 आणि 2019 साली इथल्या महापुराच्यावेळी कर्नाटकातील अलमट्टी धरणातून होणारा विसर्ग नगण्य होता. परिणामी अलमट्टीचे बॅकवॉटर, बेफाम पाऊस आणि पश्चिम घाटातील सर्व धरणांमधून होणारा जवळपास तीन लाख क्युसेक पाण्याचा विसर्ग या बाबी या भागाला महापुरात लोटायला कारणीभूत ठरल्या आहेत, हे आतापर्यंतच्या अनेकांच्या अभ्यासातून स्पष्ट झालेले आहे.
2005, 2019 आणि 2021 हे तीनही महापूर जुलै महिन्यामध्ये आलेले आहेत. या कालावधीत वास्तविक पाहता धरणांमध्ये केवळ 50 टक्के पाणीसाठा असायला पाहिजे होता. मात्र प्रत्यक्षात तो 75 ते 100 टक्क्यांपर्यंत होता. साहजिकच मुसळधार पाऊस सुरू झाल्यानंतर आणि धरणांमध्ये अफाट पाण्याची आवक सुरू झाल्यानंतर धरणांमध्ये अतिरिक्तरीत्या साठवून ठेवलेला पाणीसाठा मोठ्या प्रमाणात सोडून द्यावा लागला. प्रामुख्याने धरणांमध्ये अतिरिक्तरीत्या साठवून ठेवलेल्या आणि नंतर सोडून दिलेल्या या पाण्यामुळे या भागातील महापुराला फार मोठा हातभार लावलेला आहे. मात्र अजूनही राज्याच्या जलसंपदा विभागाला शहाणपण आलेले दिसत नाही.
धरणातील परंपरागत पाणी साठविण्याच्या निकषानुसार आजघडीला धरणांमध्ये फार फार तर 52 टक्के पाणीसाठा असायला पाहिजे होता. मात्र ऑगस्ट महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यातच राज्याच्या पुणे विभागातील प्रमुख 35 धरणांमध्ये सरासरी 80 टक्के पाणीसाठा आहे. हवामान खात्याने आगामी महिनाभराच्या कालावधीत सरासरीपेक्षा जादा पावसाचा अंदाज नुकताच वर्तविलेला आहे. या पार्श्वभूमीवर धरणांमधील पाणीसाठा आतापासूनच नियंत्रित करण्याची गरज आहे, मात्र तसे होताना दिसत नाही. त्यामुळे येत्या काही दिवसांत हवामान खात्याच्या अंदाजानुसार धो धो पाऊस कोसळायला लागला तर धरणातून मोठ्या प्रमाणात विसर्ग करायला लागणार आहे. कदाचित हा विसर्गच येत्या महिनाभरात या भागाला पुन्हा महापुरात लोटायला कारणीभूत ठरला तर आश्चर्य वाटायला नको.
अशा पद्धतीने जलसंपदा विभागाच्या गलथान कारभारामुळे या भागाला तीनवेळा महापुराच्या खाईत लोटले गेले आहे. पण त्यावर पांघरूण घालण्यासाठी राज्याचा जलसंपदा विभाग त्याचे कारण सरासरीपेक्षा जादा पाऊस असल्याचे सांगत आहे. शिवाय आपल्या पापाचे खापर पूरग्रस्तांच्या माथी फोडू पाहत आहे, त्यांना विस्थापित करू पाहत आहे.
हा घ्या गेल्या वर्षीचा दाखला!
गेल्या वर्षी जुलै महिन्यातच पंचगंगा, कृष्णा आणि वारणाकाठी महापुराने आपले पाश आवळायला सुरुवात केली होती. त्यावेळी अलमट्टी धरणातील विसर्ग जवळ जवळ बंद होता. मात्र जलसंपदा मंत्री जयंत पाटील यांच्या विनंतीनुसार कर्नाटकने अलमट्टीतून तीन लाख क्युसेकने विसर्ग चालू करताच इथले पाणी ओसरले. यंदा अलमट्टीतून आवश्यक त्या प्रमाणात विसर्ग चालू होता. पण जलसंपदा विभागाच्या गलथान कारभारामुळे इथल्या धरणांमधील अतिरिक्त पाण्याचा विसर्गही मोठ्या प्रमाणात चालू झाला आणि हा भाग महापुरात लोटला गेला.
