International Space Station Astronaut crew number astronaut identification Shubhanshu Shukla Axiom Mission 4
नवी दिल्ली : भारताचे शुभांशु शुक्ला जेव्हा आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर (ISS) पोहोचले, तेव्हा त्यांना एक खास 'क्रू नंबर' देण्यात आला. हा नंबर म्हणजे केवळ औपचारिकता नव्हे, तर अंतराळातील सुरक्षितता, संप्रेषण आणि कार्यव्यवस्था यामध्ये याचा फार महत्त्वाचा वापर होतो. हा 'क्रू नंबर' नक्की काय असतो? आणि तो का दिला जातो? याची सविस्तर माहिती जाणून घेऊया...
ISS वर पोहोचणाऱ्या प्रत्येक अंतराळवीराला एक विशिष्ट 'क्रू ID' व 'पोजिशन नंबर' दिला जातो. अंतराळात काम करताना, विशेषतः मेडिकल तपासण्या, प्रयोग, आपत्कालीन सराव यासाठी क्रू नंबरचा वापर केला जातो. या नंबरद्वारे अंतराळवीरांची ओळख निश्चित होते.
उदाहरणार्थ, एखाद्या उपकरणाचा वापर करताना किंवा डेटा एंटर करताना त्यांना आपला क्रू ID टाकावा लागतो. ही प्रक्रिया संगणकीय लॉगिंग व सुरक्षा प्रणालीसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.
भारताच्या शुभांशु शुक्ला यांचा क्रु नंबर 634 आहे. तर अॅक्सिओम-4 मिशनमधील पोलंडच्या स्वावोश उझनान्स्की विशनेव्स्की यांचा क्रु नंबर 635 आहे.
हंगेरीच्या तिबोर कापु यांचा क्रु नंबर 636 आहे. युएसएच्या पेग्गी व्हिटसन यांना क्रमांक देण्यात आलेला नाही. पेग्गी व्हिटसन या नासातील ज्येष्ठ अॅस्ट्रोनॉट आहेत.
भारतीय अंतराळवीर आणि क्रू नंबर
राकेश शर्मा (1984): त्यांना सध्याच्या पद्धतीप्रमाणे क्रू नंबर दिला गेला नव्हता. त्यांचा मिशन कोड होता Soyuz T-11, आणि कॉल साइन होती ‘Jupiter’.
कल्पना चावला (1997, STS-87 मिशन): त्यांनी स्पेसवॉक केली नव्हती, त्यामुळे त्यांना Mission Specialist-1 (MS-1) असे संबोधले गेले.
सुनिता विल्यम्स: त्यांनी त्यांच्या STS-116 मिशनदरम्यान चार स्पेसवॉक केले. त्या वेळी त्यांना EVA-1, EVA-2 अशा क्रू नंबरने ओळखले गेले.
अंतराळवीर जेव्हा स्पेसवॉक (EVA – Extravehicular Activity) करतात, तेव्हा त्यांच्या स्पेससूटवर EVA-1, EVA-2 असे क्रमांक लिहिलेले असतात.
स्पेससूटमुळे चेहऱ्यांची ओळख पटत नाही, त्यामुळे Mission Control आणि सहकारी अंतराळवीर त्यांना या क्रमांकाद्वारे ओळखतात. हे विशेषतः तेव्हाच उपयुक्त ठरते, जेव्हा अनेक अंतराळवीरांची नावे सारखीच असतात किंवा उच्चार वेगळा असतो.
मेडिकल तपासणी आणि लॉगिंगसाठी
आपत्कालीन परिस्थितीत 'रोल कॉल' साठी
स्पेसवॉक दरम्यान ओळख सुलभ करण्यासाठी
मिशन कंट्रोलसोबत संवाद करताना औपचारिक ओळख म्हणून
तथापि, ISS वर अंतराळवीर एकमेकांना नावांनीच हाक मारतात, जे एक सौहार्दपूर्ण वातावरण निर्माण करते.
1960 च्या दशकात केवळ नावाने किंवा मिशन कोडने संबोधन होत असे.
1970 नंतर, मिशन जास्त वेळ चालू लागल्याने आणि स्पेस स्टेशनवर अनेक अंतराळवीर राहू लागल्याने, ओळख पटविण्यासाठी क्रमांक देण्याची गरज निर्माण झाली.
1980 च्या दशकात, NASA ने ‘EVA-1, EVA-2’ हा फॉरमॅट सुरू केला.
1998 नंतर, ISS सुरू झाल्यानंतर हा पद्धत अधिक औपचारिक झाली.
आत्तापर्यंत सुमारे 640 हून अधिक अंतराळवीर अंतराळात गेले आहेत. यामध्ये सुमारे 30 ते 35 जणांनी एकाहून अधिक वेळा प्रवास केला आहे. 45 पेक्षा जास्त देशांमधील नागरिकांनी अंतराळ मोहीमांमध्ये सहभाग घेतला आहे.
एकंदरीत आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर 'क्रू नंबर' ही केवळ एक औपचारिकता नसून, एक अत्यंत आवश्यक आणि शिस्तबद्ध प्रणाली आहे.
अंतराळवीरांची अचूक ओळख, सुरक्षितता, आणि कार्यक्षमता या सर्वांमध्ये याचा अत्यंत मोलाचा वाटा आहे. भारताचे शुभांशु शुक्ला हा क्रमांक प्राप्त करणारे ताजे उदाहरण आहे.
