आश्विन महिन्याची पौर्णिमा म्हणजेच कोजागरी पौर्णिमा (Kojagiri Pournima) हा हिंदू संस्कृतीतील एक अत्यंत पवित्र आणि महत्त्वाचा सण आहे. या पौर्णिमेला शरद पौर्णिमा असेही म्हटले जाते. ही रात्र केवळ चंद्रप्रकाशाच्या सौंदर्यासाठी नाही, तर धार्मिक, आरोग्य आणि आध्यात्मिक दृष्ट्याही विशेष महत्त्वाची मानली जाते. 'कोजागरी' या शब्दाचा अर्थ आहे 'को जागर्ती?' म्हणजे 'कोण जागत आहे?' अशी विचारणा करत देवी लक्ष्मी या रात्री पृथ्वीवर भ्रमण करते, अशी श्रद्धा आहे. त्यामुळे या रात्री लक्ष्मी देवीला प्रसन्न करण्यासाठी खास पूजा आणि विधी केले जातात.
महाराष्ट्रासाठी कोजागरी केवळ धार्मिक विधी नाही, तर आरोग्य आणि सामाजिक एकत्रीकरणाचे प्रतीक आहे.
महाराष्ट्रीयन संस्कृतीत या रात्रीला 'लक्ष्मी आगमन' रात्र मानले जाते. 'को जागर्ती' असे विचारत लक्ष्मी देवी पृथ्वीवर संचार करते, अशी श्रद्धा आहे. त्यामुळे या रात्री जागरण केल्यास धन, ऐश्वर्य आणि समृद्धीचे वरदान मिळते, अशी महाराष्ट्रातील लोकांची दृढ श्रद्धा आहे. अनेक कुटुंबांमध्ये या निमित्ताने लक्ष्मीची विशेष पूजा केली जाते.
आयुर्वेदानुसार आणि स्थानिक मान्यतेनुसार, शरद पौर्णिमेच्या रात्री चंद्र आपल्या १६ कलांनी पूर्ण असतो. या चंद्राची किरणे आरोग्यदायी असतात. महाराष्ट्रात याला 'चंद्राचे अमृत' मानले जाते. हा अमृततुल्य प्रसाद ग्रहण करण्यासाठी मोकळ्या आकाशाखाली एकत्र येण्याची परंपरा आहे.
कोजागरी पौर्णिमा ही पावसाळा संपून शारदीय (शरद) ऋतूचा प्रारंभ दर्शवते. हा काळ शेतकरीवर्गासाठी कापणीच्या हंगामापूर्वीचा असतो. त्यामुळे महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात हा सण निसर्गाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा आणि कुटुंबासोबत आनंदाने एकत्र येण्याचा उत्सव असतो.
महाराष्ट्रामध्ये कोजागरी पौर्णिमा प्रामुख्याने तीन टप्प्यांत साजरी केली जाते:
महाराष्ट्रातील कोजागरीचा आत्मा म्हणजे मसाला दूध.
प्रसाद तयारी: या रात्री खास सुगंधी मसाला दूध (दूध, साखर, वेलची, जायफळ, केशर आणि ड्रायफ्रुट्स) तयार केले जाते.
चंद्रप्रकाशात ठेवणे: हे दूध एका मोठ्या चांदीच्या किंवा तांब्याच्या भांड्यात भरून रात्रभर चंद्राच्या प्रकाशाखाली (अंगणात किंवा गच्चीवर) ठेवले जाते.
सेवन: मध्यरात्री १२ ते १ च्या दरम्यान, सर्वजण एकत्र जमून हे दूध प्रसाद म्हणून गरम करून पितात. या दुधात चंद्राचे आरोग्यदायी किरण शोषले जातात आणि ते अमृततुल्य बनते, अशी मान्यता आहे.
लक्ष्मीला प्रसन्न करण्यासाठी रात्रभर जागरण केले जाते.
पारंपरिक जागरण: कुटुंबातील आणि परिसरातील लोक एकत्र जमतात. धार्मिक घरांमध्ये भजन, कीर्तन किंवा देवीची गाणी गायली जातात.
सामाजिक जागरण: अनेक ठिकाणी मित्र-मैत्रिणी, नातेवाईक गच्चीवर (Terrace) किंवा बागेत एकत्र येतात. गाणी, गप्पा, हास्यविनोद आणि खेळ यांच्या माध्यमातून रात्र जागवली जाते.
लक्ष्मी आणि विष्णूची पूजा: सायंकाळी विष्णू आणि लक्ष्मीची एकत्रित पूजा केली जाते. अनेकजण या दिवशी लक्ष्मीच्या नावाचा उपवास (व्रत) ठेवतात.
पाऊलखुणा: काही पारंपरिक घरांमध्ये तांदळाच्या पिठाचा किंवा गव्हाच्या पिठाचा वापर करून घराच्या दारावर आणि अंगणात लक्ष्मीच्या पाऊलखुणांची रांगोळी (पदचिन्हे) काढली जाते. यामुळे लक्ष्मी देवी घरात प्रवेश करते, अशी भावना असते.
थोडक्यात, कोजागरी पौर्णिमा हा महाराष्ट्रात धर्म, आरोग्य आणि सामाजिक बांधिलकी यांचा संगम असलेला एक आनंददायी सण आहे.
