नैसर्गिक वायू (नॅचरल गॅस) हे हायड्रोकार्बन्सने समृद्ध असलेल्या वायूंचे (मिथेन, नायट्रोजन, कार्बन डायऑक्साईड इ.) मिश्रण आहे. हे सर्व वायू नैसर्गिकरीत्या वातावरणात आढळतात. नैसर्गिक वायू त्याच्या शुद्ध स्वरूपात वापरला जात नाही. त्यावर प्रक्रिया करून वापरासाठी स्वच्छ इंधनात रूपांतरित केले जाते.
प्रोपेन, इथेन, ब्यूटेन, कार्बन डायऑक्साईड, नायट्रोजन इत्यादी नैसर्गिक वायूंवर प्रक्रिया करताना अनेक उप-उत्पादने काढली जातात. नैसर्गिक वायूंचा वापर प्रामुख्याने वीज आणि उष्णता निर्माण करण्यासाठी इंधन म्हणून केला जातो. नैसर्गिक वायूंचा वापर वाहनांसाठी इंधन म्हणूनही केला जातो, ज्याला CNG म्हणून ओळखले जाते. अमोनियाचा वापर प्रामुख्याने खते बनवण्यासाठी केला जातो. रशिया, अमेरिका आणि कॅनडा हे प्रमुख उत्पादक आणि ग्राहकही आहेत. नैसर्गिक वायूंच्या किमती प्रामुख्याने अमेरिकेच्या मागणीच्या आधारावर कमी-जास्त होतात. नॅचरल गॅसच्या किमतीत हिवाळ्यात मोठ्या प्रमाणात चढ-उतार होतो. नैसर्गिक वायू दशलक्ष ब्रिटिश थर्मल युनिट्स (mmBTUs) मध्ये मोजले जाते. भारतात नैसर्गिक वायूंचे ट्रेडिंग MCX वर होते.
इंग्लंड नैसर्गिक वायूंचे व्यवसायीकरण करणारा पहिला देश
नैसर्गिक वायू सर्व ऊर्जा स्रोतांपैकी सर्वात स्वच्छ, सुरक्षित आणि सर्वात उपयुक्त स्रोत आहे. सुमारे इसवी सन पूर्व 500 मध्ये चिनी लोकांनी पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर नैसर्गिक वायू शोधला. 1785 च्या सुमारास, इंग्लंड नैसर्गिक वायूंच्या वापराचे व्यवसायीकरण करणारा पहिला देश बनला. तेव्हा कोळशापासून तयार होणारा नैसर्गिक वायू घरे तसेच पथदिवे लावण्यासाठी वापरला जात असे. नैसर्गिक वायूंची वाहतूक करणे शक्य झाल्यानंतर त्याचा वेगवेगळ्या कारणांसाठी वापर होऊ लागला. यामध्ये गरम घरे, वॉटर हिटर्स, ओव्हन आणि कुकटॉप यांचा समावेश होता. उद्योगांनी नैसर्गिक वायूंचा वापर उत्पादन आणि प्रक्रिया संयंत्रांमध्ये, वीज निर्मितीसाठी वापरल्या जाणार्या बॉयलरमध्ये करण्यास सुरुवात केली.
ट्रेडिंग करताना जोखीम व्यवस्थापन तंत्रे महत्त्वाची
आंतरराष्ट्रीय नैसर्गिक वायूंच्या किमतीतील अस्थिरता लक्षात घेता, या कमोडिटीमध्ये ट्रेडिंग करण्यासाठी जोखीम व्यवस्थापन तंत्रे अत्यंत महत्त्वाची आहेत. MCX प्लॅटफॉर्मवर ऑफर केलेल्या 'नैसर्गिक गॅस फ्यूचर्स'सारख्या बाजार-आधारित जोखीम व्यवस्थापन पद्धतीचा वापर शकतात. 2030 पर्यंत भारतातील प्राथमिक ऊर्जा मिश्रणात नैसर्गिक वायूंचा वाटा सध्याच्या 6.5% वरून 15% पर्यंत वाढवण्याचे सरकारने लक्ष्य ठेवले आहे. किरीट पारिख समितीच्या शिफारशींच्या आधारे भारताने देशांतर्गत नैसर्गिक वायूंच्या किमती मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये सुधारणा केली.
देशादेशांमधील राजकीय संघर्षाचा प्रभाव
युक्रेनवर रशियाच्या आक्रमणामुळे निर्माण झालेल्या जागतिक ऊर्जा आणि वायू संकटामुळे प्रमुख आशियाई आणि युरोपियन बाजारपेठांमध्ये स्पॉट गॅसच्या किमती आणि एलएनजी आयात बिले विक्रमी पातळीवर गेली. रशियाने, युरोपला 80% पेक्षा जास्त गॅस पुरवठा कमी केला. रशियातून येणार्या वायूच्या शटडाऊनमुळे युरोपमध्ये वायूच्या किमती गगनाला भिडल्या.
भारताच्या मागणीत सलग दोन वर्षे घसरण
2022 मध्ये दीर्घकालीन करार रद्द केल्यामुळे युरोपियन बाजारांना स्पॉट LNG मार्केटमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वाढ करावी लागली. रशिया-युक्रेन संघर्ष सुरू झाल्यापासून, युरोपने एलएनजीकडे स्थलांतर केल्यामुळे जागतिक एलएनजी बाजार विस्कळीत झाले. 2022 मध्ये भारताचा गॅस वापर 6% ने कमी झाल्याचा अंदाज आहे, कारण उच्च किमतींमुळे वीज निर्मितीसाठी गॅसची मागणी कमी झाली. 2022 मध्ये भारताची LNG आयात 17% ने घसरली. ही सर्वात मोठी विक्रमी घसरण आहे आणि LNG आयातदार म्हणून भारताच्या दोन दशकांच्या इतिहासात सलग दोन वर्षांची पहिली घसरण आहे. (क्रमश:)
