आरोग्य तपासणीसाठी कधी ना कधी अनेकांना एमआरआय (MRI - Magnetic Resonance Imaging) स्कॅन करण्याचा सल्ला दिला जातो. रुग्णालयात एमआरआय रूममध्ये प्रवेश करण्यापूर्वी टेक्निशियन तुम्हाला शरीरावरील सर्व दागिने, घड्याळ, बेल्ट आणि इतर धातूच्या वस्तू काढायला सांगतात. अनेकदा हा एक साधा नियम वाटतो, पण यामागे अत्यंत महत्त्वाचे वैज्ञानिक कारण आणि तुमच्या सुरक्षेची काळजी दडलेली आहे.
या नियमाकडे दुर्लक्ष करणे केवळ धोकादायकच नाही, तर जीवघेणेही ठरू शकते. चला तर मग सविस्तर जाणून घेऊया की, एमआरआय करताना दागिने आणि इतर धातूच्या वस्तू काढण्याचा आग्रह का धरला जातो आणि ते न काढल्यास काय गंभीर परिणाम होऊ शकतात.
एमआरआय स्कॅनमध्ये शरीराच्या आतील अवयवांच्या आणि उतींच्या अत्यंत स्पष्ट प्रतिमा (Images) मिळवण्यासाठी एक्स-रे किंवा किरणोत्सर्गाचा वापर केला जात नाही. त्याऐवजी, यात दोन मुख्य गोष्टींचा वापर होतो:
एक अत्यंत शक्तिशाली चुंबकीय क्षेत्र (Powerful Magnetic Field): एमआरआय मशीनमधील चुंबक हा आपल्या घरातील फ्रीजच्या चुंबकापेक्षा हजारो पटींनी अधिक शक्तिशाली असतो.
रेडिओ लहरी (Radio Waves): या चुंबकीय क्षेत्रात शरीरातील पाण्याच्या रेणूंना उत्तेजित करण्यासाठी रेडिओ लहरींचा वापर केला जातो, ज्यातून प्रतिमा तयार होतात.
एमआरआय मशीनच्या या शक्तिशाली चुंबकीय गुणधर्मामुळेच धातूच्या वस्तू आत नेण्यास सक्त मनाई असते. याचे मुख्य धोके खालीलप्रमाणे आहेत:
१. 'प्रोजेक्टाइल इफेक्ट'चा धोका (Danger of Projectile Effect): हा सर्वात मोठा आणि गंभीर धोका आहे. लोह, स्टील किंवा निकेलसारखे चुंबकीय धातू (Ferromagnetic Metals) असलेले दागिने किंवा वस्तू एमआरआय मशीनच्या संपर्कात आल्यास, त्या प्रचंड वेगाने मशीनच्या मध्यभागी खेचल्या जातात. एखादी लहानशी कानातील रिंग किंवा केसांची पिन सुद्धा गोळीसारख्या वेगाने उडून रुग्णाला किंवा मशीनच्या आत असलेल्या व्यक्तीला गंभीर इजा करू शकते. याला 'प्रोजेक्टाइल इफेक्ट' म्हणतात. यामुळे रुग्णाचा जीवही जाऊ शकतो.
२. त्वचेला भाजण्याचा धोका (Risk of Skin Burns): सोने, चांदी किंवा तांब्यासारखे काही धातू चुंबकीय नसले तरी ते विजेचे सुवाहक (Conductor of Electricity) असतात. एमआरआय स्कॅन दरम्यान वापरल्या जाणाऱ्या रेडिओ लहरी या धातूंमध्ये विद्युत प्रवाह निर्माण करू शकतात. यामुळे हे दागिने किंवा धातूच्या वस्तू अत्यंत गरम होऊन त्वचेला गंभीररित्या भाजू शकतात.
३. स्कॅनच्या प्रतिमेत अडथळा (Image Distortion): एमआरआय स्कॅन यशस्वी होण्यासाठी एकसमान आणि स्थिर चुंबकीय क्षेत्र असणे आवश्यक असते. शरीरावर किंवा जवळ कोणतीही धातूची वस्तू असल्यास, ती चुंबकीय क्षेत्रात अडथळा निर्माण करते. यामुळे मिळणाऱ्या प्रतिमेमध्ये काळे डाग, धुरकटपणा किंवा विकृती (Artifacts) येते. परिणामी, डॉक्टर योग्य निदान करू शकत नाहीत आणि स्कॅन करण्याचा मूळ उद्देशच अयशस्वी ठरतो.
एमआरआय करण्यापूर्वी केवळ दागिनेच नाही, तर खालील वस्तूही काढायला सांगितल्या जातात:
सोन्याचे, चांदीचे किंवा इतर धातूंचे दागिने (उदा. अंगठी, चेन, कानातले, बांगड्या)
घड्याळ आणि स्मार्टवॉच
बेल्ट (ज्याला धातूचे बकल आहे)
केसांच्या पिन्स किंवा क्लिप्स
चष्मा (ज्याला धातूची फ्रेम आहे)
कृत्रिम दात (Dentures) ज्यात धातूचे भाग आहेत
श्रवणयंत्र (Hearing Aids)
पैसे, चाव्या, क्रेडीट/डेबिट कार्ड्स (त्यांची मॅग्नेटिक स्ट्रीप खराब होऊ शकते)
मोबाईल फोन आणि इतर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे
थोडक्यात, एमआरआय करण्यापूर्वी दागिने काढायला सांगणे हा केवळ एक उपचार नसून तुमच्या सुरक्षेसाठी तयार केलेला एक अत्यंत महत्त्वाचा प्रोटोकॉल आहे. यामुळे संभाव्य इजा टाळता येते, भाजण्याचा धोका कमी होतो आणि डॉक्टरांना तुमच्या आजाराचे अचूक निदान करण्यासाठी स्पष्ट प्रतिमा मिळतात. त्यामुळे, पुढच्या वेळी एमआरआयसाठी जाताना या सूचनांचे काटेकोरपणे पालन करणे हे तुमच्याच हिताचे आहे, हे लक्षात ठेवा.
