आपल्यापैकी अनेकजण आरोग्याबाबत जागरूक झाले आहेत. आहारात 'तेल कमी' करण्याकडे अनेकांचा कल असतो. पण तेल कमी करूनही बीपी, कोलेस्ट्रॉल, फॅटी लिव्हर किंवा PCOS सारख्या समस्या नियंत्रणात येत नाहीत, तेव्हा खरा प्रश्न समोर येतो, तो म्हणजे "आपण नक्की कुठे चुकत आहोत?"
उत्तर सोपे आहे. आपण 'तेलाचे प्रमाण' कमी केले, पण 'तेल वापरण्याची चुकीची पद्धत' तशीच ठेवली. केवळ तेल कोणते वापरायचे यापेक्षा ते कसे वापरायचे हे समजून घेणे आरोग्यासाठी अधिक महत्त्वाचे आहे. चला, घराघरांत नकळतपणे होणाऱ्या काही सामान्य चुका आणि त्यामागील शास्त्रीय कारणे जाणून घेऊया.
1. तेल धूर येईपर्यंत तापवणे:
चूक: अनेक घरांमध्ये फोडणीसाठी किंवा तळण्यासाठी तेल पूर्णपणे तापवून त्यातून धूर येऊ दिला जातो.
शास्त्रीय कारण: प्रत्येक तेलाचा एक 'स्मोक पॉईंट' (Smoke Point) असतो, म्हणजेच ज्या तापमानावर तेल जळायला लागते आणि त्यातून धूर येतो. या प्रक्रियेत तेलातील पोषक तत्वे नष्ट होतात आणि 'अॅक्रोलिन' (Acrolein) सारखी विषारी रसायने तयार होतात. हा धूर फुफ्फुस, हृदय आणि यकृतासाठी अत्यंत घातक ठरू शकतो.
2. वर्षानुवर्षे एकाच प्रकारचे तेल वापरणे:
चूक: सवयीनुसार किंवा जाहिराती पाहून वर्षभर एकाच प्रकारचे तेल (उदा. फक्त सूर्यफूल किंवा फक्त शेंगदाणा) वापरणे.
शास्त्रीय कारण: आपल्या शरीराला ओमेगा-३, ओमेगा-६ आणि ओमेगा-९ यांसारख्या विविध प्रकारच्या फॅटी ऍसिड्सची गरज असते. प्रत्येक तेलामध्ये यांचे प्रमाण वेगवेगळे असते. त्यामुळे ठराविक काळाने तेल बदलणे (Oil Rotation) आवश्यक आहे. उदा. शेंगदाणा, मोहरी, तीळ, करडई, सूर्यफूल, नारळ तेल आलटून पालटून वापरावे.
3. एकदा वापरलेले तेल पुन्हा-पुन्हा वापरणे:
चूक: तळणासाठी वापरलेले तेल फेकून न देता, तेच तेल पुन्हा गरम करून वापरणे.
शास्त्रीय कारण: तेल एकदा उच्च तापमानावर गरम झाल्यावर त्याचे ऑक्सिडेशन (Oxidation) होते. ते पुन्हा गरम केल्यास त्यामध्ये 'फ्री रॅडिकल्स' (Free Radicals) आणि 'ट्रान्स फॅट्स' (Trans Fats) तयार होतात, जे शरीरात जळजळ (inflammation) वाढवतात आणि कर्करोगास कारणीभूत ठरू शकतात.
4. तेल आणि तुपाचे अयोग्य मिश्रण:
चूक: काही पदार्थ बनवताना तेल आणि तूप एकत्र करून वापरणे.
शास्त्रीय कारण: तेल आणि तूप यांचे स्मोक पॉईंट्स वेगवेगळे असतात. कमी स्मोक पॉईंट असलेला घटक (उदा. तूप) लवकर जळतो आणि त्यामुळे हानिकारक घटक तयार होतात. तसेच, काही विशिष्ट मिश्रणे पचनसंस्थेवर ताण आणू शकतात.
5. केवळ रिफाइंड तेलांवर अवलंबून राहणे:
चूक: 'रिफाइंड' (Refined) तेल अधिक शुद्ध आणि आरोग्यदायी आहे, असा गैरसमज बाळगणे.
शास्त्रीय कारण: रिफाइंड तेल बनवण्याच्या प्रक्रियेत उच्च तापमान आणि रसायनांचा वापर केला जातो, ज्यामुळे त्यातील नैसर्गिक पोषक तत्वे, अँटिऑक्सिडंट्स आणि मूळ स्वाद नष्ट होतो. याउलट, 'कोल्ड प्रेस्ड' किंवा 'लाकडी घाण्याचे' (Wood-pressed) तेल कमी तापमानावर काढले जात असल्याने ते अधिक पौष्टिक असते.
6. 'शून्य तेल' (No Oil) स्वयंपाकाचा अतिरेक:
चूक: वजन कमी करण्याच्या नादात किंवा चुकीच्या माहितीमुळे आहारातून तेल पूर्णपणे वगळणे.
शास्त्रीय कारण: व्हिटॅमिन A, D, E, आणि K ही 'फॅट-सोल्युबल व्हिटॅमिन्स' (Fat-soluble vitamins) आहेत. शरीरात त्यांचे शोषण होण्यासाठी चांगल्या फॅट्सची (तेलाची) आवश्यकता असते. तेलाच्या अभावामुळे हार्मोन्सचे संतुलन बिघडते, त्वचा कोरडी होते आणि आरोग्याच्या इतर समस्या उद्भवू शकतात.
7. रोजच्या जेवणात तळलेल्या पदार्थांचा समावेश:
चूक: पुरी, वडे, भजी यांसारखे तळलेले पदार्थ वारंवार खाणे.
शास्त्रीय कारण: रोज तळलेले पदार्थ खाल्ल्याने शरीरातील जळजळ (Chronic Inflammation), इन्सुलिन रेझिस्टन्स (Insulin Resistance) आणि फॅटी लिव्हरचा धोका अनेक पटींनी वाढतो.
8. नैसर्गिक स्निग्ध पदार्थांकडे दुर्लक्ष:
चूक: स्वयंपाकातील तेलावर लक्ष केंद्रित करताना नैसर्गिक फॅट्सचे स्रोत विसरणे.
शास्त्रीय कारण: ओले खोबरे, शेंगदाणे, बदाम, अक्रोड, जवस, तीळ यांसारख्या पदार्थांमधील नैसर्गिक तेल (फॅट्स) शरीरासाठी अत्यंत फायदेशीर असतात. हे खरे 'सुपरफूड्स' आहेत.
9. अंदाजे तेल ओतण्याची सवय:
चूक: चमच्याने मोजून न घेता थेट बाटलीने किंवा पळीने अंदाजे तेल घालणे.
शास्त्रीय कारण: या सवयीमुळे गरजेपेक्षा जास्त तेल वापरले जाते आणि अतिरिक्त कॅलरीज पोटात जातात, जे वजन वाढीस कारणीभूत ठरते.
10. "आमच्याकडे असंच चालतं" ही मानसिकता:
चूक: पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या चुकीच्या सवयी बदलण्यास नकार देणे.
शास्त्रीय कारण: ही सवय म्हणजे केवळ एक लहानशी चूक नाही, तर भविष्यातील गंभीर आजारांना दिलेले आमंत्रण आहे. आज केलेले छोटे दुर्लक्ष उद्या आयुष्यभराच्या औषधांचे कारण बनू शकते.
तेलाची निवड नक्कीच महत्त्वाची आहे, पण त्याचा योग्य वापर करणे त्याहूनही अधिक महत्त्वाचे आहे. आजपासूनच आपल्या स्वयंपाकघरात डोळसपणे लक्ष द्या. तेल आलटून पालटून वापरा. शक्य असल्यास लाकडी घाण्याचे तेल निवडा. तेल कधीही धूर येईपर्यंत तापवू नका. तेल मोजून वापरा. तळलेल्या पदार्थांऐवजी नैसर्गिक फॅट्सयुक्त पदार्थांचा आहारात समावेश करा. एक छोटासा बदल तुमच्या आणि तुमच्या कुटुंबाच्या आरोग्यात मोठा सकारात्मक फरक घडवू शकतो.
