उमरखेड: प्रशांत भागवत विशेष
आज, 7 ऑक्टोबर हा दिवस जगभरात जागतिक कापूस दिन (World Cotton Day) म्हणून साजरा होत आहे. कापसाला 'पांढरे सोने' (White Gold) म्हणून ओळख मिळाली आहे, कारण हे पीक ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा कणा आणि लाखो कष्टकरी कुटुंबांच्या उदरनिर्वाहाचे साधन आहे. या दिनाच्या निमित्ताने उमरखेड येथील इतिहास तज्ज्ञ डॉ. प्रेम हनवते यांनी कापूस पिकाचा समृद्ध इतिहास, जागतिक प्रवास आणि विदर्भातील त्याचे महत्त्वपूर्ण योगदान उलगडून सांगितले.
डॉ. हनवते यांच्या माहितीनुसार, कापूस हे वस्त्रनिर्मितीच्या शोधानंतर मानवी जीवनातील क्रांतिकारक शोध ठरले. आज जगात पाच खंडांतील ७५ पेक्षा अधिक देशांमध्ये कापसाची लागवड केली जाते, ज्यामुळे ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात रोजगार आणि आर्थिक स्थिरता निर्माण होते.
जागतिक कापूस दिनाची संकल्पना आफ्रिकेतील चार देशांनी (बेनिन, बुर्किना फासो, चाड आणि माली) जागतिक व्यापार संघटनेसमोर (WTO) मांडली होती.
पहिली सुरुवात: २०१९ साली पहिल्यांदा हा दिवस साजरा करण्यात आला. यात FAO, ICAC, UNCTAD यांसारख्या जागतिक संस्थांचा सहभाग होता.
जागतिक मान्यता: त्यानंतर, ७ ऑक्टोबर २०२१ रोजी संयुक्त राष्ट्रसंघाने (UN) या दिवसाला अधिकृतपणे 'जागतिक कापूस दिन' म्हणून घोषित केले.
विदर्भात कापसाला नेहमीच विशेष महत्त्व राहिले आहे. यवतमाळ जिल्ह्याला तर 'पांढरे सोने' पिकवणारा जिल्हा म्हणून ओळखले जाते.
ऐतिहासिक उल्लेख: ऋग्वेदीय ऋषी गृत्समद यांनी यवतमाळ जिल्ह्यातील कळंब येथे पहिल्यांदाच लांब धाग्याच्या कापसाची लागवड केली होती, असा ऐतिहासिक उल्लेख आढळतो.
कापूस एकाधिकार योजना: १९७१ मध्ये महाराष्ट्र सरकारने कच्चा कापूस (खरेदी, प्रक्रिया व विपणन) अधिनियम लागू करून कापूस एकाधिकार योजना (Cotton Monopoly Scheme) सुरू केली. यामुळे महाराष्ट्रातील कापूस उद्योग आणि येथील शेतकऱ्याला नवे बळ मिळाले आणि बाजारपेठेतील चढ-उतारांपासून संरक्षण मिळाले.
दुष्काळातील महामार्ग: १९७० च्या दशकात जेव्हा महाराष्ट्र दुष्काळाने होरपळत होता, तेव्हा तत्कालीन मुख्यमंत्री कै. वसंतराव नाईक यांनी शेतकऱ्यांसाठी कापूस पिकाचा 'महामार्ग' खुला केला.
संकरित वाणांचा जन्म: १९६४ मध्ये प्रक्रिया उद्योगाचे नोंदणीपत्र मिळाल्यानंतर, शेतकऱ्यांना संकरित वाणांचे (Hybrid Varieties) वितरण सुरू झाले. याच प्रक्रियेतून H-4 (संकर ४) या पहिल्या संकरित कापसाचा जन्म झाला. यानंतर वरलक्ष्मी, धारवाढ, नांदेड-४४ अशा अनेक वाणांनी शेतकऱ्यांच्या आर्थिक प्रगतीला हातभार लावला.
डॉ. हनवते यांनी कापूस दिनाच्या निमित्ताने विदर्भातील शेतकऱ्यांच्या जीवनातील सुखद आणि दुःखद अशा दोन्ही भावनांना स्पर्श केला.
स्थानिक संस्थांचे बळ: उमरखेडसारख्या छोट्या गावातही स्व. जेठमलजी महेश्वरी, स्व. भाऊसाहेब माने आणि अन्य स्थानिक नेत्यांनी 'जीन प्रेस' सहकारी संस्था स्थापन करून शेतकऱ्यांसाठी प्रक्रिया उद्योग उभे केले आणि बळ दिले.
तंत्रज्ञान आणि वेदना: BT कापूस आल्यानंतर उत्पादनात वाढ झाली, पण याच काळात कर्जबाजारीपणा, हवामान बदल आणि बाजारभावातील चढ-उतारामुळे विदर्भातील शेतकरी आत्महत्यांच्या मार्गावर गेले. १९ मार्च १९८४ रोजी साहेबराव करपे व त्यांच्या कुटुंबाने केलेली सामूहिक आत्महत्या ही महाराष्ट्रातील पहिली शेतकरी आत्महत्या मानली जाते, या घटनेला आज ४० वर्षे पूर्ण झाली आहेत.
डॉ. प्रेम हनवते यांनी जागतिक कापूस दिनाच्या शुभेच्छा देताना म्हटले, "आजचा दिवस सुखद आणि दुःखद अशा दोन्ही भावना जागवणारा आहे. एकेकाळी कापसाने शेतकऱ्यांच्या आयुष्यात प्रकाश फुलवला, पण त्याच पिकामुळे विदर्भातील कित्येक शेतकऱ्यांचे संसार विझले."
"ऊन, वारा, थंडीपासून सर्वांचे रक्षण व्हावे म्हणून रखरखत्या उन्हात घाम गाळून काळ्या आईच्या कुशीतून पांढरे सोने पिकवणाऱ्या माझ्या तमाम शेतकरी मायबापांना जागतिक कापूस दिनाच्या हार्दिक शुभेच्छा!"