निर्णय राऊत
आंबोली : जागतिक जैवविविधतेचे आकर्षण केंद्र असलेल्या पश्चिम घाटात वसलेले महाराष्ट्रातील आंबोली हे त्याच्या विविध उभयचर प्राण्यांसाठी खास असे प्रसिद्ध आहे. ज्यामध्ये अनेक प्रजातींच्या सिसिलियनचा म्हणजे मराठीत ज्याला देवगांडूळ म्हणतात, त्यांचाही महत्वाचा समावेश आहे. सिसिलियन हे पाय नसलेले, माती उकरणारे उभयचर प्राणी आहेत. ते वर्षाचा जास्तीत जास्त काळ जमिनीखाली लपून राहतात आणि पावसाळ्यात फक्त पृष्ठभागावर आढळतात. ह्या दुर्मिळ व विशेष उभयचर सिसिलियन (देवगांडूळ) वर एक शतकाहून अधिक काळ जागतिक स्तरावर सखोल अभ्यास व संशोधन सुद्धा सुरू आहे, हे विशेष! (Sindhudurg News)
सिसिलियन म्हणजेच देवगांडूळ'चे शरीर हे लांबलचक आणि गुळगुळीत असते आणि त्यांची त्वचा पातळ असते. लहान सिसिलियन वरवर पाहता गांडुळांसारखे दिसतात तर मोठे बहुतेकदा साप समजले जातात. तथापि, डोळे, दात आणि सांगाडा यांच्या उपस्थितीमुळे ते गांडुळांपासून वेगळे आहेत आणि त्वचेवर खवले नसल्यामुळे सापांपासून वेगळे आहेत. सिसिलियनमधील डोळे चांगले विकसित झालेले नाहीत जे त्यांच्या खोदण्याच्या जीवनशैलीमुळे असण्याची शक्यता आहे. त्यांना दुर्मिळ मानले जाते जे त्यांच्या भूगर्भातील राहण्याच्या सवयींमुळे आहे.
पश्चिम घाटातील आंबोली हे गेजेनोफिस डॅनिएली, गेजेनोफिस गोएन्सिस, गेजेनोफिस परेशी आणि इचथ्योफिस डेव्हिडी सारख्या अनेक कमी ज्ञात देवगांडूळांच्या प्रजातींचे सुरक्षित असे घर आहे. त्यांचे पर्यावरणीय महत्त्व मोठे असूनही, या अवयवहीन उभयचरांना आययूसीएन रेड लिस्टमध्ये डेटा डेफिशिएंट म्हणून वर्गीकृत केले आहे, म्हणजेच त्यांच्या पर्यावरणशास्त्र, वितरण, अधिवास आणि त्यांना असलेल्या संभाव्य धोक्यांबद्दल म्हणावी तशी माहिती नाही.
दरम्यान, पुणे येथील वन्यजीव तज्ञ आदित्य नानिवडेकर सांगतात, सिसिलियन या विषयात १०० वर्षांहून अधिक काळ संशोधन होऊनही, पश्चिम घाटातील मान्यताप्राप्त सिसिलियन प्रजातींची संख्या अजूनही वाढत आहे. गेल्या काही वर्षात उत्तर कर्नाटक आणि महाराष्ट्रातून पाच नवीन प्रजातींचे वर्णन करण्यात आले आहे. त्यांच्या जीवशास्त्राबद्दल आपल्याला जवळजवळ काहीही माहिती नाही आणि त्या सर्वांमध्ये त्यांच्या संवर्धन स्थितीबद्दल माहितीची कमतरता आहे.
भारतातील काही प्रदेशांच्या लोककथांमध्ये, सिसिलियन ह्या प्राण्यामुळे लोकांना घाबरवले जाते आणि त्यांची निंदा केली जाते, ज्याला काही शास्त्रीय आधार नाही. याचे कारण त्याचे सापासारखे दिसणे आणि त्यांच्याबद्दल काही माहिती नसणे. पूर्व हिमालयातील सिसिलियनना बोलीभाषेत 'पाठी दुखणारे साप' म्हटले जाते. तर पश्चिम घाटात काही ठिकाणी यांना विषारी सापांपेक्षा जास्त धोकादायक मानले जाते. नाग आणि इतर धोकादायक प्राण्यांबद्दल सांस्कृतिक आदर असूनही, सिसिलियनला मात्र मीठ आणि रॉकेलने पाहताच मारले जाते. या मिथकांमुळे आणि अज्ञानामुळे सिसिलियनसाठी संवर्धन उपक्रम करणे अवघड होऊन बसते.
अधिवास नष्ट होणे हे उभयचरांच्या संख्येत घट होण्याचे एक प्रमुख कारण आहे. रस्ते हे प्रामुख्याने अधिवासांचे तुकडे करून आणि किनारी परिणाम निर्माण करून अधिवास नष्ट होण्यास हातभार लावतात. रस्त्यांच्या पायाभूत सुविधांमध्ये वाढ झाल्यामुळे प्रजातींच्या नैसर्गिक प्रसारात अडथळा निर्माण होतो, वन्यजीवांच्या हालचालींमध्ये व्यत्यय येतो, जनुक प्रवाह कमी होतो आणि वन्यजीव मृत्युदर वाढतो. परिणामी, हे घटक या प्राण्यांच्या लोकसंख्येवर गंभीर परिणाम करतात. विशेषतः हे उभयचर जीव निशाचर असल्याने रात्रीच्या वेळी यामुळे मोठ्या प्रमाणात रस्त्यावर मृत्युमुखी पडतात.
आंबोली परिसर हा निरनिराळ्या सदाहरित जंगलांमध्ये ग्रामीण वस्त्यांचे मिश्रण आहे आणि अनेक स्थानिक, प्रदेशनिष्ठ आणि धोक्यात आलेल्या सिसिलियन, उभयचर आणि सरीसृप प्राण्यांचे घर आहे. तथापि, मोठ्या प्रमाणात पर्यटन आणि रिअल इस्टेट विकासामुळे जमिनीच्या वापरातील जलद बदल या नाजूक परिसंस्थेला धोका निर्माण करत आहेत. संशोधकांकडून गेल्या दशकभर चाललेल्या सर्वेक्षणांमध्ये असे आढळून आहे की वाढत्या आणि रुंदीकरण झालेल्या रस्त्यांच्या जाळ्यांमुळे, पायाभूत सुविधांच्या विकासासह, सिसिलियन लोकसंख्येला अधिवासाचे विकेंद्रीकरण आणि अधिवास नष्ट होण्याच्या स्वरूपात मोठा धोका निर्माण झाला आहे.
आंबोलीत रस्ते विकासामुळे निर्माण होणारे धोके कमी करण्यासाठी तज्ञांनी केलेल्या अभ्यासानुसार काही शिफारसी सुचवल्या आहेत, ज्या अंमलात आणणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
१) उभयचर क्रॉसिंग: उभयचर प्राण्यांसाठी विशेषतः बोगदे किंवा कल्व्हर्ट बांधल्याने त्यांच्या वावराला सुरक्षित मार्ग मिळतो आणि मोटार वाहनांच्या खाली येऊन चिरडण्याचा धोका कमी होतो.
२) उभयचरांसाठी मोक्याच्या ठिकाणी तात्पुरते-विशिष्ट हंगामी कमी उंचीचे कुंपण: रस्त्यांवरील कुंपण उभयचरांना सुरक्षित क्रॉसिंग पॉईंट्सकडे निर्देशित करू शकते, ज्यामुळे त्यांना धोकादायक ठिकाणी क्रॉसिंग करण्यापासून रोखता येऊ शकेल.
३) रात्रीच्या वेळी तात्पुरते रस्ते बंद करणे: उभयचर प्राणी सर्वात जास्त सक्रिय असतात अशा विशिष्ट वेळी, रात्रीच्या वेळी, विशेषतः प्रजनन किंवा स्थलांतर क्षेत्रांजवळ रस्ते तात्पुरते बंद करणे जेणेकरून रस्ते ओलांडणे कमी होईल आणि वाहनांखाली चिरडण्याचा धोका कमी होईल.
४) चेतावणी चिन्हे: ज्ञात क्रॉसिंग क्षेत्रांमध्ये दृश्यमान चेतावणी चिन्हे लावावीत, जेणेकरून रस्त्यावर उभयचर प्राण्यांबद्दल वाहनचालकांना सावध केले जाईल, सावधगिरीने वाहन चालवण्यास प्रोत्साहन मिळेल.
५) वेग मर्यादा आणि वाहतूक शांतता: वाहनांचा वेग कमी करण्यासाठी आणि चालकांची जागरूकता वाढवण्यासाठी, विशेषतः प्रजनन हंगामात, उभयचर क्रॉसिंग क्षेत्रांमध्ये वेग मर्यादा कमी करणे आणि स्पीड बंप किंवा रंबल स्ट्रिप्स जोडणे.