स्वातंत्र्य दिन जवळ आला की, आपल्या सर्वांच्या मनात देशभक्तीची भावना उफाळून येते. घर, कार्यालय आणि अगदी आपल्या गाड्यांवर तिरंगा फडकवून आपण आपला राष्ट्रप्रेम व्यक्त करतो. ही भावना निश्चितच अभिमानास्पद आहे. पण, जर तुम्हीही तुमच्या कार किंवा बाईकवर तिरंगा लावण्याचा विचार करत असाल, तर क्षणभर थांबा!
देशभक्ती व्यक्त करण्याचा तुमचा हा उत्साह कौतुकास्पद आहे, पण तो नियमांच्या चौकटीत राहून दाखवला नाही, तर राष्ट्रध्वजाचा नकळत अपमान होऊ शकतो आणि तुम्हाला कायदेशीर कारवाईलाही सामोरे जावे लागू शकते. भारतीय ध्वज संहितेमध्ये (Flag Code of India) तिरंग्याच्या वापराबाबत काही स्पष्ट नियम दिले आहेत. चला, या नियमांबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया, जेणेकरून तुमची देशभक्ती योग्य आणि सन्मानपूर्वक पद्धतीने व्यक्त होईल.
भारतीय ध्वज संहिता, २००२ आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ (Prevention of Insults to National Honour Act, 1971) अंतर्गत राष्ट्रध्वजाच्या वापरासंबंधी मार्गदर्शक तत्त्वे निश्चित करण्यात आली आहेत. या नियमांचे पालन करणे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे.
झेंड्याची स्थिती: तिरंगा नेहमी सन्मानजनक स्थितीत असावा. तो फाटलेला, मळलेला किंवा चुरगळलेला नसावा. त्याचा रंग फिका पडलेला नसावा.
प्लास्टिकच्या झेंड्यांना 'ना' म्हणा: पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी आणि राष्ट्रध्वजाचा सन्मान राखण्यासाठी प्लास्टिकच्या झेंड्यांचा वापर करण्यास मनाई आहे. केवळ कापडी झेंड्याचाच वापर करा.
झेंडा जमिनीला स्पर्श करू नये: तिरंगा अशा प्रकारे लावावा की तो कधीही जमिनीला, पाण्याला किंवा रस्त्याला स्पर्श करणार नाही.
योग्य जागा कोणती?: गाडीवर तिरंगा लावण्यासाठी एक निश्चित जागा आहे. तो गाडीच्या बोनेटवर मध्यभागी किंवा गाडीच्या पुढील उजव्या बाजूला (ड्रायव्हरच्या बाजूला) एका दांड्यावर लावावा. इतर कोणत्याही ठिकाणी, जसे की गाडीच्या मागे, खाली किंवा छतावर अशास्त्रीय पद्धतीने लावणे चुकीचे आहे.
सजावटीसाठी वापर नाही: तिरंग्याचा वापर कोणत्याही प्रकारच्या सजावटीसाठी, जाहिरातीसाठी किंवा गणवेशाचा भाग म्हणून करता येत नाही.
रात्रीच्या वेळी फडकवणे: जर तुम्हाला रात्रीच्या वेळीही गाडीवर तिरंगा ठेवायचा असेल, तर त्यावर पुरेशी प्रकाशयोजना असणे बंधनकारक आहे, जेणेकरून तो स्पष्ट दिसेल.
अनेकदा उत्साहाच्या भरात किंवा माहितीच्या अभावी लोकांकडून चूक होते. मात्र, राष्ट्रध्वजाचा अपमान करणे हा कायद्याने गंभीर गुन्हा मानला जातो.
शिक्षेची तरतूद: राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ नुसार, जर कोणी जाणूनबुजून किंवा निष्काळजीपणे राष्ट्रध्वजाचा अपमान करत असेल, तर त्या व्यक्तीला तीन वर्षांपर्यंत तुरुंगवास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा होऊ शकतात.
त्यामुळे, तिरंगा लावताना केवळ देशभक्तीची भावना पुरेशी नाही, तर त्यासोबत नियमांचे ज्ञान आणि जबाबदारीची जाणीव असणेही अत्यंत आवश्यक आहे.
हा एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे, ज्याबद्दल अनेकांना माहिती नसते. भारतीय ध्वज संहितेनुसार, काही विशिष्ट आणि सन्माननीय व्यक्तींनाच त्यांच्या अधिकृत वाहनांवर तिरंगा लावण्याची परवानगी आहे. यामध्ये खालील व्यक्तींचा समावेश होतो:
राष्ट्रपती आणि उपराष्ट्रपती
पंतप्रधान आणि कॅबिनेट मंत्री
राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल
राज्यांचे मुख्यमंत्री आणि कॅबिनेट मंत्री
भारताचे सरन्यायाधीश आणि सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश
उच्च न्यायालयांचे मुख्य न्यायाधीश आणि न्यायाधीश
लोकसभा अध्यक्ष आणि राज्यसभा सभापती
कायद्यानुसार, सामान्य नागरिकांना आपल्या खासगी वाहनांच्या बोनेटवर किंवा छतावर तिरंगा लावणे हे नियमांचे उल्लंघन ठरू शकते. तथापि, देशप्रेमाच्या भावनेचा आदर करत, लोक आपल्या गाडीच्या डॅशबोर्डवर छोटा तिरंगा आदराने ठेवतात. जोपर्यंत त्याचा अपमान होत नाही, तोपर्यंत सहसा यावर हरकत घेतली जात नाही.
देशभक्ती ही केवळ एक दिवसाच्या प्रदर्शनाची गोष्ट नाही, तर ती आपल्या मनात आणि कृतीत कायम असायला हवी. या स्वातंत्र्यदिनी, चला आपल्या राष्ट्रध्वजाचा योग्य सन्मान करून आणि नियमांचे पालन करून आपली देशभक्ती खऱ्या अर्थाने व्यक्त करूया. एक जबाबदार नागरिक म्हणून, राष्ट्रध्वजाचा मान राखणे हे आपले परम कर्तव्य आहे.