End Plastic Pollution Environmental Awareness 2025
जागतिक पर्यावरण दिन २०२५ हा दिवस ५ जून रोजी संपूर्ण जगभरात साजरा केला जात आहे. यावर्षीची थीम आहे "प्लास्टिक प्रदूषणाचा अंत करा" (Ending Plastic Pollution), जी आपल्याला प्लास्टिकचा अतिरेक टाळण्यासाठी जागरूक करत आहे. संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP) अंतर्गत #BeatPlasticPollution ही मोहीम राबवली जात असून, यामध्ये नाकारणे, कमी करणे, पुन्हा वापरणे, पुनर्वापर करणे आणि विचार करणे ही पाच प्रमुख सूत्रे मांडली गेली आहेत. दक्षिण कोरिया हा यंदाचा यजमान देश असून, तिथल्या जेजू बेटावर मुख्य कार्यक्रम होत आहेत. कोरियाने २०४० पर्यंत प्लास्टिकमुक्तीचे उद्दिष्ट ठेवले असून, डिस्पोजेबल कप डिपॉझिट योजना आणि पर्यावरणपूरक पर्यटन धोरणं राबवली जात आहेत.
हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की पर्यावरणाचे संरक्षण ही केवळ शासनाची नव्हे, तर आपलीसुद्धा जबाबदारी आहे. त्यामुळे आपण प्रत्येकाने प्लास्टिकचा वापर कमी करून, पर्यावरणपूरक जीवनशैली अंगीकारून, जागतिक पातळीवर चाललेल्या या प्रयत्नात सहभागी व्हायला हवे. प्लास्टिक वापरामुळे आपल्या आजूबाजूच्या घटकांवर काय परिणाम होते ते आपण थोडक्यात पाहू.
प्लास्टिक प्रदूषणाचा शेतीवर आणि जमिनीवर गंभीर परिणाम होत आहे. प्लास्टिक जमिनीत मिसळल्याने मातीची सेंद्रियता कमी होते आणि तिचा पोत बिघडतो, त्यामुळे जमिनीतील सूक्ष्मजीव नष्ट होतात. हे सूक्ष्मजीव पिकांच्या वाढीसाठी अत्यंत आवश्यक असतात. तसेच प्लास्टिकचा थर जमिनीवर साचल्याने पाण्याचा निचरा अडतो आणि पावसाचे पाणी झाडांच्या मुळांपर्यंत पोहोचत नाही. त्यातून पाणथळ किंवा कोरडी जमीन तयार होते. प्लास्टिकचे लहान तुकडे, म्हणजेच मायक्रोप्लास्टिक, मातीमध्ये मिसळतात आणि अन्नसाखळीत प्रवेश करून शेवटी मानवाच्या आरोग्यावरही परिणाम करतात. याशिवाय, जमिनीत हवा आणि ओलावा कमी झाल्यामुळे बियाण्यांची अंकुरणक्षमता कमी होते, ज्याचा थेट परिणाम पिकांच्या उत्पादनावर होतो. दीर्घकाळ प्लास्टिकच्या प्रभावाखाली राहिल्यास जमिनीची उत्पादकता पूर्णपणे नष्ट होऊ शकते. शिवाय शेती परिसरात असलेले प्लास्टिक जनावरे खातात, त्यामुळे त्यांना पचनाचे विकार होतात आणि कधी कधी मृत्यूही होतो. प्लास्टिकच्या साचलेल्या कचऱ्यात डास व किडी वाढतात, ज्यामुळे रोगप्रसार होतो. हे सर्व परिणाम शेतीच्या शाश्वततेसाठी अतिशय धोकादायक असून, यावर त्वरित उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. सेंद्रिय शेती, प्लास्टिकचा वापर टाळणे, आणि पुनर्वापर व कंपोस्टिंग यांसारख्या पर्यावरणपूरक उपायांची अंमलबजावणी करणे हे यासाठी महत्त्वाचे टप्पे आहेत.
प्लास्टिक प्रदूषण हा केवळ जमिनीवर किंवा समुद्रात मर्यादित राहिलेला प्रश्न नाही, तर तो बदलत्या हवामानावरही मोठा परिणाम करणारा घटक आहे. प्लास्टिकचे उत्पादन, वाहतूक व नंतर त्याचे जाळणे – या साऱ्या टप्प्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर हरितगृह वायू (जसे की कार्बन डायऑक्साइड, मीथेन आणि नायट्रस ऑक्साईड) उत्सर्जित होतात. हे वायू वातावरणात साठून जागतिक तापमान वाढीस (Global Warming) कारणीभूत ठरतात. विशेषतः प्लास्टिक जाळल्यावर निघणारे विषारी धूर आणि गॅस हवामानातील उष्णता धरून ठेवतात, ज्यामुळे हवामान अधिक अस्थिर आणि अनिश्चित होते. काही अभ्यासानुसार, २०५० पर्यंत प्लास्टिकशी संबंधित प्रदूषणामुळे एकट्या वातावरणातील कार्बन उत्सर्जनात १५% वाढ होऊ शकते. याशिवाय, समुद्रात गेलेले प्लास्टिक सूर्यप्रकाशात तुटून मायक्रोप्लास्टिक मध्ये रूपांतरित होते, जे समुद्रातील प्लँक्टन, मत्स्यजीव आणि पर्यावरणीय साखळीला नुकसान पोहोचवते. त्यामुळे समुद्राचे कार्बन शोषण क्षमतेवरही परिणाम होतो. हवामानातील ही अस्थिरता शेती, पर्जन्यमान, समुद्रपातळी आणि नैसर्गिक आपत्तींच्या स्वरूपावर परिणाम करते. म्हणून प्लास्टिक प्रदूषणाचा सामना करणे म्हणजे फक्त स्वच्छता नव्हे, तर हवामान बदलाच्या संकटाचा मुकाबला करण्याचाही एक महत्त्वाचा भाग आहे.
प्लास्टिक प्रदूषणाचा पाऊस व भूजल यांच्याशी अतिशय जवळचा आणि महत्त्वाचा संबंध आहे. जमिनीवर जमा झालेल्या प्लास्टिकचा थर पावसाचे पाणी मातीमध्ये झिरपू देत नाही. परिणामी, पावसाचे पाणी थेट वाहून जाते आणि पाण्याचा निचरा कमी होतो. त्यामुळे पावसाचे पाणी जमिनीत मुरत नसल्याने भूजलपातळी (groundwater level) हळूहळू खाली जाते. हे विशेषतः शहरी व अर्धशहरी भागात दिसून येते, जिथे प्लास्टिक कचऱ्याचे प्रमाण अधिक असते. शिवाय, प्लास्टिकच्या थरामुळे जमिनीत हवा खेळत नाही व सूक्ष्मजीवांचे प्रमाणही कमी होते, यामुळे जमिनीची पाणी शोषून ठेवण्याची क्षमता घटते. दुसरीकडे, प्लास्टिकच्या कचर्यामुळे नाल्यांचे मार्ग अडले जातात आणि पावसाचे पाणी साचून राहते, जे पुर व जलसाठ्याच्या असमतोलाला कारणीभूत ठरते. तसेच, साचलेल्या पाण्यातून डास व रोगराईचा प्रादुर्भाव वाढतो. या सगळ्याचा एकत्रित परिणाम म्हणजे जमिनीतील पाणीसाठा कमी होतो, पाणीटंचाई निर्माण होते आणि शेतीवरही प्रतिकूल परिणाम होतो. त्यामुळे पावसाचे पाणी योग्य प्रकारे जमिनीत मुरवण्यासाठी, आणि भूजल टिकवण्यासाठी प्लास्टिक प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवणे अत्यंत गरजेचे आहे.
भारतामध्येही विविध राज्यांनी पर्यावरण रक्षणासाठी अभिनव उपक्रम राबवले आहेत. तामिळनाडू राज्यातील "ग्रीन फेलोशिप प्रोग्राम" अंतर्गत ४० युवक जिल्हानिहाय हवामान धोरण तयार करत आहेत. झारखंडमधील साहिबगंज जिल्ह्यात एका कुटुंबाने रोपट्यांवर लग्नपत्रिका छापून पर्यावरण संदेश दिला आहे. भारतीय रेल्वेच्या सोनपूर विभागाने "Say No to Plastic, Save the Planet" या नावाने जनजागृती मोहीम राबवत पथनाट्ये आणि पर्यावरणपूरक पिशव्या वाटल्या. तसेच आंध्र प्रदेशमध्ये, ऊर्जा संवर्धनासाठी मिशन LiFE अंतर्गत मोहीम राबवली जात आहे.
जगभरातही अनेक महत्त्वाचे कार्यक्रम होत आहेत. जिनेव्हा येथे आंतरराष्ट्रीय प्लास्टिकविरोधी करारावर संवाद होणार आहे आणि GCCF (Global Climate Change Foundation) संस्थेमार्फत ६० पेक्षा अधिक देशांमध्ये वृक्षारोपण, युवक संवाद आणि इतर पर्यावरणपूरक उपक्रम राबवले जात आहेत.
जागतिक पर्यावरण दिन २०२५ ची थीम "प्लास्टिक प्रदूषणाचा अंत करा" असून, यंदा दक्षिण कोरिया यजमान देश आहे. प्लास्टिक प्रदूषणामुळे शेती, हवामान आणि भूजलावर गंभीर परिणाम होतो. यावर मात करण्यासाठी वैयक्तिक, सामाजिक आणि शासकीय पातळीवर प्रयत्नांची गरज आहे. भारत आणि जगभरात विविध पर्यावरणपूरक उपक्रम राबवले जात असून, या लढ्यात प्रत्येकाची भूमिका महत्त्वाची आहे.