नवरात्रीतील नऊ दिवसांचा उत्सव आदिशक्तीचा जागर आणि पराक्रमाच्या पूजनासाठी महत्त्वाचा मानला जातो. यातील नववा दिवस, म्हणजेच आश्विन शुद्ध नवमी, ही खंडे नवमी म्हणून ओळखली जाते. हा दिवस केवळ धार्मिक नव्हे, तर शौर्य, कला आणि कामाच्या प्रति आदराने भरलेला आहे. महाराष्ट्रासह राजस्थानात खंडे नवमीला विशेष महत्त्व आहे.
खंडे नवमी हा दिवस विजयादशमी (दसरा) च्या आदल्या दिवशी येतो, ज्यामुळे या दिवसाला विजयाचा पाया रचणारा दिवस मानले जाते. या दिवशी विविध लढाऊ जाती आणि कारागीर आपापल्या उपकरणांना देव मानून त्यांची विधिपूर्वक पूजा करतात.
खंडे नवमीच्या दिवशी शस्त्रपूजन करण्याची परंपरा खूप जुनी आहे आणि त्याला ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्त्व आहे.
1. शौर्य आणि पराक्रमाचे पूजन: या दिवशी क्षत्रिय आणि लढाऊ जमाती त्यांचे तलवार (खड्ग), भाले, धनुष्यबाण यांसारखी शस्त्रे स्वच्छ करतात आणि त्यांना हळद-कुंकू, फुले वाहून पूजा करतात. यामागील भावना अशी आहे की, ही शस्त्रे केवळ युद्ध साधने नसून, संरक्षण आणि न्यायाचे प्रतीक आहेत. शस्त्रांमध्ये असलेली शक्ती (पराक्रम) आणि दैवी अंश याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.
2. विजयाची तयारी: महाराष्ट्रात अशी प्रथा होती की, खंडे नवमीला शस्त्रपूजा झाल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी, म्हणजेच विजया दशमीला (दसरा), सीमोल्लंघन (गावाच्या सीमा ओलांडणे) करून युद्धाच्या किंवा विजयाच्या मोहिमेवर निघत असत. त्यामुळे खंडे नवमी हा प्रत्यक्ष लढाईला जाण्यापूर्वीची तयारी आणि शुभ मुहूर्ताचा दिवस मानला जातो.
खंडे नवमीचा हा उत्सव केवळ लढाऊ जातींपुरता मर्यादित नाही, तर तो कर्म आणि श्रमाला महत्त्व देणारा आहे. या दिवशी विविध क्षेत्रांतील कारागीर आणि शिल्पकार आपल्या कामाच्या साधनांची पूजा करतात:
शिल्पकार (Sculptors) आणि सुतार: आपल्या छिन्नी, हातोडी आणि इतर कामाच्या हत्यारांची पूजा करतात.
इंजिनिअर आणि तंत्रज्ञ: आजच्या काळात लोक आपल्या मशीन्स, कम्प्युटर आणि कारची पूजा करतात.
व्यापारी: वही-खाती (लेखा पुस्तके) आणि तिजोरीची पूजा करतात.
या उपकरणांना देव मानून पूजा करण्याची प्रथा आहे, कारण याच साधनांच्या मदतीने ते आपले जीवन जगतात आणि कुटुंबाचे पालनपोषण करतात. हे पूजन म्हणजे आपल्या उपकरणांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणे आणि त्या साधनांमध्ये दैवी शक्ती आहे असे मानणे होय.
निर्णयसिंधू: हा धार्मिक ग्रंथ खंडे नवमीच्या विधींचे आणि शस्त्रपूजनाचे मंत्र प्रदान करतो.
देवीचा आशीर्वाद: नऊ दिवसांच्या नवरात्री उत्सवात नवव्या दिवशी ही पूजा केल्याने, आदिशक्ती दुर्गादेवीचा आशीर्वाद मिळतो, ज्यामुळे शौर्य आणि कामात यश प्राप्त होते, अशी श्रद्धा आहे.
खंडे नवमी हा दिवस आपल्या परंपरेत शौर्य, कर्म आणि कृतज्ञता या मूल्यांना जोडणारा महत्त्वाचा दुवा आहे. शस्त्र असो वा काम करण्याची साधने, त्यांच्या पूजनामागे आपल्या जीवनात प्रगती आणि संरक्षणासाठी असलेली त्यांची भूमिका अधोरेखित करणे हाच उद्देश आहे.