अनेकदा आपण शरीरातील सूक्ष्म बदलांकडे दुर्लक्ष करतो, पण हेच बदल आरोग्याच्या मोठ्या धोक्याची सुरुवात ठरू शकतात. विशेषतः मूत्रपिंडांचं आरोग्य बिघडू लागल्यावर शरीर काही विशिष्ट इशारे देतं. पण ही लक्षणं इतकी सौम्य आणि सामान्य वाटणारी असतात की त्याकडे दुर्लक्ष केलं जातं. मूत्रपिंड निकामी होण्याआधी या सूचनांची ओळख पटवणं आणि त्वरित वैद्यकीय मदत घेणं अत्यंत आवश्यक आहे.
मूत्रपिंड म्हणजे आपल्या शरीरातील फिल्टरिंग यंत्रणा आहे. हे रक्त शुद्ध करतं, अतिरिक्त पाणी, मीठ आणि टाकाऊ द्रव्ये लघवीतून बाहेर टाकतं. मात्र जेव्हा मूत्रपिंड योग्यरीत्या काम करत नाही, तेव्हा टॉक्सिन्स आणि द्रव शरीरात साठू लागतात. याला मूत्रपिंड बिघाड किंवा किडनी फेल्युअर असं म्हणतात.
Acute Kidney Failure (अचानक झालेला मूत्रपिंड निकामी होणे):
काही दिवसांमध्ये किंवा आठवड्यांत मूत्रपिंडाचं कार्य अचानक बंद पडतं. योग्य उपचार घेतल्यास हे उलटू शकतं.
Chronic Kidney Disease (CKD) / Chronic Kidney Failure (हळूहळू वाढणारा):
दीर्घकाळात हळूहळू मूत्रपिंडाचं कार्य कमी होतं आणि अखेरीस पूर्णतः बंद पडतं. याला “क्रॉनिक” स्थिती म्हणतात.
थकवा आणि सतत कमजोरी (Fatigue & Weakness):
मूत्रपिंड ईरिथ्रोपोइटिन नावाचं हार्मोन तयार करतं जे लाल रक्तपेशी निर्माण करण्यास मदत करतं.
ते कमी झालं की शरीरात अॅनिमिया निर्माण होतो आणि त्यामुळे थकवा, झोपाळूपणा जाणवतो.
सतत खाज येणं (Persistent Itching):
युरेमिया म्हणजे शरीरात टॉक्सिन्स साचून जाणं हे मूत्रपिंड नीट काम न केल्यामुळे होतं.
यामुळे त्वचेला सतत, असह्य खाज येते जी कोणत्याही लोशन किंवा औषधाने थांबत नाही.
भूक मंदावणे व तोंडाचा स्वाद बदलणे (Loss of Appetite & Metallic Taste):
टॉक्सिन्समुळे पचनसंस्थेवर परिणाम होतो.
त्यामुळे भूक लागत नाही, तोंडात धातूसारखा चव येतो, काही वेळा मळमळ किंवा उलट्याही होतात.
पायांमध्ये मुंग्या, क्रॅम्प्स येणे (Muscle Cramps):
मूत्रपिंड कॅल्शियम, पोटॅशियम आणि फॉस्फरससारखे इलेक्ट्रोलाइट्स संतुलित ठेवतं.
यामध्ये गडबड झाल्यास वारंवार पायात मुंग्या येतात, किंवा स्नायूंमध्ये आकस्मित वेदनादायक क्रॅम्प्स येतात.
फेसाळ किंवा बुडबुडे असलेला मूत्र (Proteinuria):
मूत्रात सतत फेस दिसणं किंवा बुडबुडे तयार होणं हे प्रोटीन गळत असल्याचं लक्षण आहे.
याला प्रोटीनीयुरिया म्हणतात जेव्हा शरीरातील ‘अल्ब्युमिन’ नावाचं प्रोटीन मूत्रामध्ये जाते.
हे सामान्यतः आरोग्यदायी मूत्रपिंड टाळतं, त्यामुळे हे एक गंभीर इशारा आहे.
पाय, टाच व डोळ्यांखाली सुज (Edema):
जर मूत्रपिंड सोडियम व पाणी नीट फिल्टर करू शकत नसेल, तर शरीरात पाणी साठून सुज येते.
विशेषतः सकाळी डोळ्यांखाली, टाचांमध्ये आणि पायांमध्ये सुज जाणवते.
रात्री वारंवार लघवी लागणे (Nocturia):
रात्री वारंवार लघवीला जावं लागतंय का?
ही नोक्ट्युरिया ची लक्षणं आहेत. जेव्हा मूत्रपिंड मूत्र concentrate करू शकत नाही.
त्यामुळे लघवीचं प्रमाण वाढतं आणि रात्री झोपमोड होते.
मूत्रपिंडांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने काही महत्त्वाच्या सावधगिरीच्या उपायांची अंमलबजावणी करणे अत्यंत आवश्यक आहे. सर्वप्रथम, आरोग्यदायी आहार आणि नियमित व्यायाम यासह सुदृढ जीवनशैली अंगीकारावी. त्यामुळे शरीरातील सर्व अवयव, विशेषतः मूत्रपिंड, कार्यक्षम राहतात. त्याचप्रमाणे, उच्च रक्तदाब आणि मधुमेह या दोन प्रमुख कारणांमुळे मूत्रपिंड बिघडण्याचा धोका जास्त असतो, म्हणून या दोन्ही आजारांवर योग्य नियंत्रण ठेवणे गरजेचे आहे. त्यासाठी औषधोपचारासोबतच आहार व दिनचर्येत सातत्य असणे आवश्यक आहे.
नियमितपणे मूत्रपिंड कार्याची तपासणी करणे जसे की Blood Urea, Creatinine, eGFR आणि Urine Test हे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून कुठलाही बिघाड लवकर लक्षात येऊ शकतो. आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, जर वर नमूद केलेली कोणतीही लक्षणे जाणवू लागली, तर त्याकडे दुर्लक्ष न करता त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घेणे हे दीर्घकालीन आरोग्यासाठी अत्यंत फायदेशीर ठरते.