लंडन : निएंडरथल मानवांनी त्यांच्या गूढ जीवनाबद्दल अनेक संकेत मागे सोडले आहेत. परंतु, त्यांच्या आध्यात्मिक बाजूबद्दल फार कमी माहिती उपलब्ध आहे. काही पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ आणि मानववंशशास्त्रज्ञांना असे वाटते की, हे आदिमानव, जे 30,000 वर्षांपूर्वी नामशेष झाले, त्यांनी काही विधिवत किंवा पवित्र क्रियाकलापांमध्ये भाग घेतला असावा.
निएंडरथलने केलेल्या अनेक कृती त्यांच्या धार्मिक किंवा प्रतीकात्मक विचारसरणीकडे निर्देश करतात : निएंडरथल त्यांचे मृतदेह पुरत होते, हे आपल्याला माहीत आहे. त्यांनी गुंफामध्ये प्रतीकात्मक हेतूसाठी प्राण्यांच्या कवटी जमा केल्या होत्या. त्यांनी गुंफामध्ये शैलकला तयार केली. त्यांनी अस्वलाच्या हाडांवर प्रतीकात्मक रेखाचित्रे कोरली. त्यांनी पक्ष्यांची पिसे काढली, कदाचित सजावटीसाठी त्यांचा वापर करण्यासाठी. तसेच त्यांनी गरुडाच्या नखांचा उपयोग पेंडेंट म्हणून केला असावा. काही वेळा त्यांनी नरभक्षण केले, ज्यामुळे विधिवत कारणांसाठी हे केले गेले असावे, अशी विद्वानांमध्ये चर्चा आहे.
या सर्व गोष्टी निएंडरथल विधिवत प्रथांमध्ये सहभागी होते याचे संकेत देतात. यामुळे एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण होतो : निएंडरथल मानवांना धार्मिक श्रद्धा होत्या का? तज्ज्ञांची यावर वेगवेगळी मते आहेत. हे अंशतः ‘धर्म’ कसा परिभाषित केला जातो यावर अवलंबून आहे. ‘धर्मा’च्या व्याख्या वेगवेगळ्या असल्या, तरी त्यामध्ये सहसा दैवी शक्तींसारख्या अलौकिक अस्तित्वांवरील श्रद्धा आणि त्यांच्याशी संवाद साधण्यासाठी केलेले संघटित विधी यांचा समावेश असतो. बोस्टन युनिव्हर्सिटी स्कूल ऑफ मेडिसिनमधील न्यूरोलॉजीचे प्राध्यापक पॅट्रिक मॅकनामारा यांनी सांगितले की, जर ‘धर्म’ याचा अर्थ अलौकिक शक्तींवर आधारित विधिवत वर्तन असेल, तर होय, मला वाटते की निएंडरथल धार्मिक होते.
त्यांच्या धार्मिक श्रद्धा आणि वर्तन हे ज्याला आपण ‘शमनवाद’ म्हणतो, म्हणजे एक दूरद़ृष्टी असलेला धार्मिक अनुभव आहे, त्याच्या अगदी जवळचे असण्याची शक्यता आहे. त्यांनी विधिवत नरभक्षण केले, ते मृतदेह पुरत असत आणि ते शमनवाद्यांप्रमाणे खोल गुंफांमध्ये प्रवेश करण्याची विधिवत प्रथा पाळत असत, तसेच कवटीचे गोलाकार किंवा व्यवस्थित मांडलेले विधिवत ‘वेदी’ तयार करत असत, याचे चांगले पुरावे आता उपलब्ध आहेत. निएंडरथल मानवांनी ज्याला आपण ‘अस्वल विधिवाद’ म्हणतो, त्याचे आचरण केले आणि ते अस्वलाची देवता म्हणून पूजा करत होते, असा माझा विश्वास आहे. ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील उत्क्रांतीवादी मानसशास्त्राचे प्राध्यापक रॉबिन डनबर यांनी सांगितले की, ‘आपण ज्या अर्थाने धार्मिक श्रद्धा मानतो, त्या अर्थाने त्यांना (निएंडरथलना) धार्मिक श्रद्धा होत्या, असे मला वाटत नाही.’
