ला पाझ (बोलिव्हिया) : पृथ्वीवर अशी काही ठिकाणे आहेत, जिथे मानवी संस्कृतीने निसर्गाच्या आव्हानांना तोंड देत स्वतःचे अस्तित्व निर्माण केले. यापैकीच एक म्हणजे बोलिव्हियामधील टिटिकाका सरोवराजवळ, समुद्रसपाटीपासून तब्बल 13,000 फूट उंचीवर वसलेल्या ‘तिवानाकू’ या हजारो वर्षे जुन्या शहराचे अवशेष. लेखनकला अवगत नसतानाही या संस्कृतीने एक विशाल साम्राज्य कसे उभारले आणि प्रतिकूल हवामानात प्रगत शेती कशी केली, याचे रहस्य पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ आजही उलगडत आहेत.
इ.स. 500 ते 1000 या काळात तिवानाकू संस्कृती आपल्या परमोच्च शिखरावर होती. हे शहर 6 चौरस किलोमीटरपेक्षा जास्त परिसरात पसरले होते आणि त्यात किमान 10,000 लोक राहत होते. शहराची रचना अत्यंत सुनियोजित होती. आज जरी हे शहर भव्य अवशेषांच्या रूपात असले, तरी येथील दगडी बांधकाम केलेले मातीचे भव्य ढिगारे, आयताकृती मंच आणि सुंदर कोरीवकाम केलेली खोलगट प्रांगणे त्याच्या गतवैभवाची साक्ष देतात. विशेष म्हणजे, या संस्कृतीने कोणतीही लिपी विकसित केली नाही.
त्यामुळे त्यांचे मूळ नाव इतिहासाच्या पानांत गडप झाले आहे. तरीही त्यांचा सांस्कृतिक आणि राजकीय प्रभाव दक्षिण अँडीज पर्वतरांगेत दूरवर, आजच्या पेरू, चिली आणि अर्जेंटिनापर्यंत पोहोचला होता. इतक्या उंचीवर, जिथे हवामान थंड आणि शेतीसाठी प्रतिकूल असते, तिथे ही संस्कृती कशी भरभराटीला आली? या प्रश्नाचे उत्तर त्यांच्या प्रगत कृषी तंत्रज्ञानात दडले आहे. सुमारे 4,000 वर्षांपूर्वी या प्रदेशात मानवी वस्ती सुरू झाली. येथील लोकांनी लामा आणि अल्पाका यांसारख्या प्राण्यांना माणसाळले.
यासोबतच, त्यांनी कंदमुळे आणि किनोआ यांसारखी हिम-प्रतिरोधक पिके घेण्यास सुरुवात केली. त्यांचे सर्वात मोठे यश होते ‘उन्नत शेती’ (Raised-field Agriculture) नावाचे तंत्रज्ञान. या पद्धतीत, शेतकरी जमिनीवर कृत्रिमरित्या उंच वाफे तयार करत आणि त्यांच्या बाजूने पाण्याचे कालवे खोदत. या कालव्यांमुळे पिकांना सतत पाणी मिळायचे आणि दिवसा सौरऊर्जा शोषून घेतल्याने रात्रीच्या थंडीपासून पिकांचे संरक्षण व्हायचे. याच प्रगत तंत्रज्ञानाच्या जोरावर तिवानाकू या प्रदेशातील एक प्रमुख आणि शक्तिशाली केंद्र बनले. आज हे शहर केवळ एक भव्य अवशेष नसून, इंका संस्कृतीच्या पूर्वजांनी प्रतिकूल परिस्थितीत मानवी बुद्धिमत्तेच्या आणि परिश्रमाच्या जोरावर कसे साम्राज्य उभारले, याची एक जिवंत कहाणी सांगते.
