हिंदू पंचांगानुसार, दिवाळीच्या धनत्रयोदशी (आश्विन कृष्ण त्रयोदशी) या दिवशी भगवान धन्वंतरी समुद्रमंथनातून प्रकट झाले, म्हणून हा दिवस त्यांची जयंती म्हणून साजरा केला जातो. भारत सरकारकडून हा दिवस ‘राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन’ म्हणूनही साजरा केला जातो, ज्याचा उद्देश आयुर्वेदाचे महत्त्व लोकांपर्यंत पोहोचवणे हा आहे. भगवान धन्वंतरी हे आयुर्वेदाचे आद्य प्रवर्तक मानले जातात. त्यांनीच मानवाच्या कल्याणासाठी पृथ्वीवर आयुर्वेदाचे ज्ञान आणले, असे मानले जाते. देव आणि दानवांनी अमरत्व (अमृत) मिळवण्यासाठी जेव्हा समुद्रमंथन केले, तेव्हा त्यातून चौदा रत्ने बाहेर आली. या चौदा रत्नांपैकी एक म्हणून, भगवान धन्वंतरी हातात अमृताचा कलश घेऊन प्रकट झाले. याच कारणामुळे, ते आरोग्य आणि जीवनशक्तीचे प्रतीक मानले जातात. धन्वंतरींना देवांचा वैद्य (चिकित्सक) मानले जाते. ते सर्व रोगांपासून मुक्ती देणारे आणि दीर्घायुष्य प्रदान करणारे देव आहेत. पौराणिक कथेनुसार, भगवान धन्वंतरी हे विष्णू देवांचे अंशावतार मानले जातात. प्राचीन भारतातील आयुर्वेदाचे तीन महान आधारस्तंभ (त्रयी) प्रसिद्ध आहेत, ज्यांनी या वैद्यकशास्त्राला शिस्तबद्ध स्वरूप दिले. त्यांची माहिती अशी :
महर्षी चरकांना कायचिकित्सा (जनरल मेडिसिन) या शाखेचे प्रमुख मानले जाते. त्यांनी ‘चरक संहिता’ या ग्रंथाचे संपादन केले. हा ग्रंथ आयुर्वेदातील सर्वात महत्त्वाच्या ग्रंथांपैकी एक आहे. या ग्रंथात रोगनिदान, औषधोपचार (वनस्पती आणि खनिजांवर आधारित), प्रतिबंधात्मक आरोग्य (आरोग्याची काळजी कशी घ्यावी) आणि आहार-विहार (जीवनशैली) यांचे सविस्तर वर्णन आहे. शरीराची वात, पित्त, कफ या तीन दोषांवर आधारित संकल्पना स्पष्टपणे मांडण्याचे श्रेय त्यांना दिले जाते.
महर्षी सुश्रुतांना शल्यचिकित्सा (शस्त्रक्रिया) या शाखेचे जनक मानले जाते. ते जगातील पहिले मोठे शल्यचिकित्सक होते. त्यांनी ‘सुश्रुत संहिता’ या ग्रंथाची रचना केली. या ग्रंथात शस्त्रक्रिया, वैद्यकीय उपकरणे (जवळपास 120 प्रकारची), शस्त्रक्रिया करण्याची पद्धत आणि शरीरशास्त् (Anatomy) यांचे विस्तृत वर्णन आहे. विशेषतः, त्यांनी प्लास्टिक सर्जरी (उदा. नाकाची शस्त्रक्रिया - Rhinoplasty) आणि मोतीबिंदू (Cataract) च्या शस्त्रक्रियांचे केलेले वर्णन आजही खूप महत्त्वाचे मानले जाते.
वाग्भट यांनी चरक आणि सुश्रुत यांच्या सिद्धांतांचा अभ्यास करून त्यांचे एकत्रीकरण व सुलभ वर्णन केले. त्यांनी ‘अष्टांग हृदय संहिता’ आणि ‘अष्टांग संग्रह’ हे ग्रंथ लिहिले. ‘अष्टांग हृदय’ हा ग्रंथ आजही आयुर्वेदिक अभ्यासक्रमात महत्त्वाचा मानला जातो. या ग्रंथांमुळे आयुर्वेदाचे तत्त्वज्ञान आणि व्यावहारिक ज्ञान समजण्यास खूप मदत झाली. त्यांनी आयुर्वेदाच्या आठ भागांचे (अष्टांग) सोप्या भाषेत वर्णन केले.
