लंडन : विज्ञानाच्या जगात एक मोठी क्रांती घडवणारे संशोधन समोर आले आहे. शास्त्रज्ञांनी स्टेम सेल्स म्हणजेच मूळ पेशींपासून प्रयोगशाळेत मानवी उल्ब पिशवीची (amniotic sac) एक प्रतिकृती यशस्वीपणे विकसित केली आहे. ही प्रतिकृती गर्भधारणेनंतरच्या पहिल्या दोन ते चार आठवड्यांतील नैसर्गिक उल्ब पिशवीसारखीच आहे.
‘सेल’(Cell) या प्रतिष्ठित जर्नलमध्ये 10 जुलै रोजी प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासानुसार, आतापर्यंत तयार करण्यात आलेले हे सर्वात प्रगत आणि परिपक्व मॉडेल आहे. या महत्त्वपूर्ण यशामुळे मानवी विकासाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यांबद्दलची अत्यंत मौल्यवान माहिती मिळण्याची शक्यता आहे. इतकेच नाही, तर भाजलेल्या त्वचेवरील उपचारांपासून ते कॉर्नियाच्या पुनर्रचनेपर्यंत अनेक वैद्यकीय प्रक्रियांसाठी आवश्यक पेशी उत्पादने तयार करण्याचा मार्गही यामुळे मोकळा होऊ शकतो.
गर्भात वाढणारा भ्रूण एकटा नसतो. त्याच्या विकासाच्या प्रवासात त्याला अनेक ऊती मदत करत असतात. या अभ्यासाच्या सहलेखिका आणि लंडनच्या फ्रान्सिस क्रिक इन्स्टिट्यूटमधील गटप्रमुख सिल्व्हिया सँटोस सांगतात, ‘वारेसारखे आणि उल्ब पिशवीसारखे आधार देणारे ऊतक भ्रूणासोबतच वाढतात आणि त्याच्या वाढीसाठी व जगण्यासाठी अत्यंत आवश्यक असतात.’
उल्ब पिशवी म्हणजे द्रवाने भरलेला एक प्रकारचा जैविक फुगा, जो वाढत्या भ्रूणाला धक्का आणि दुखापतींपासून वाचवतो. या पिशवीतील द्रव भ्रूणाच्या निरोगी विकासासाठी अत्यावश्यक मानला जातो; मात्र भ्रूण आणि त्याच्या सभोवतालच्या या संरचनेमधील गुंतागुंतीच्या संबंधांचा अभ्यास करणे आतापर्यंत खूप अवघड होते. कारण, मानवामध्ये विकासाच्या या टप्प्याचा अभ्यास करणे तांत्रिक आणि नैतिकद़ृष्ट्या अत्यंत आव्हानात्मक आहे.
यापूर्वी प्रयोगशाळेत उल्ब पिशवी तयार करण्याचे अनेक प्रयत्न झाले; परंतु ते तिच्या गुंतागुंतीच्या त्रि-आयामी (3 D) रचनेची प्रतिकृती तयार करू शकले नाहीत, ज्यामध्ये दोन वेगवेगळ्या पेशींचे थर असतात. याशिवाय, पूर्वीचे मॉडेल्स फक्त काही दिवसच टिकत असत, ज्यामुळे विकासाच्या प्रक्रियेचा सखोल अभ्यास करणे शक्य होत नव्हते. याउलट, सँटोस आणि त्यांच्या टीमने विकसित केलेले हे नवीन सेल मॉडेल्स, ज्यांना ‘पोस्ट-गॅस्ट्रुलेशन अॅम्निओइडस्’ (PGAs) असे नाव देण्यात आले आहे, ते प्रयोगशाळेतील डिशमध्ये किमान तीन महिने जिवंत राहू शकतात. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, ते एका महिन्याच्या नैसर्गिक उल्ब पिशवीइतके विकसित होतात आणि त्यांचा आकारही साधारण तेवढाच म्हणजे सुमारे 1 इंचापर्यंत (2.5 सेंटिमीटर) वाढतो.
या संशोधनामुळे केवळ मानवी विकासाची गुपिते उलगडण्यास मदत होणार नाही, तर भविष्यात अनेक असाध्य आजारांवर नवीन उपचार पद्धती विकसित करण्याची क्षमताही यात दडलेली आहे. हे संशोधन भविष्यातील वैद्यकीय प्रगतीसाठी एक महत्त्वाचा टप्पा ठरू शकते.
