बीजिंग ः आज जगभरात सौंदर्य, राजेशाही आणि प्रतिष्ठेचे प्रतीक मानले जाणारे रेशीम, त्याच्या मुलायम स्पर्शाने आणि मनमोहक चकाकीने सर्वांनाच भुरळ घालते; पण या मौल्यवान धाग्याचा शोध हा एका राजेशाही बागेत, एका गरम चहाच्या कपात अपघाताने लागला होता, हे ऐकून अनेकांना आश्चर्य वाटेल. ही केवळ एक दंतकथा नाही, तर इतिहासाच्या पानात नोंदवलेली एक रंजक घटना आहे, जिने पुढे जागतिक व्यापार आणि संस्कृतीची दिशाच बदलून टाकली.
ही गोष्ट आहे सुमारे 2,700 वर्षांपूर्वीच्या चीनची. तत्कालीन सम—ाट हुआंग-टी (पिवळा सम—ाट) यांच्या पत्नी, महाराणी लीझू, एके दिवशी आपल्या राजेशाही बागेत तुतीच्या झाडाखाली बसून गरम चहा पीत होत्या. अचानक, झाडावरून एक लहान, पांढरट रंगाचा कोश त्यांच्या चहाच्या कपात पडला. कपात पडलेली वस्तू बाहेर काढण्याच्या प्रयत्नात असताना, महाराणींना जाणवले की, त्या कोशातून एक अतिशय नाजूक पण मजबूत धागा वेगळा होत आहे. त्यांनी कुतूहलाने तो धागा ओढायला सुरुवात केली आणि पाहता पाहता तो अखंड धागा निघतच राहिला. तो लांब, चमकदार आणि आश्चर्यकारकपणे मजबूत धागा पाहून त्या थक्क झाल्या. एका लहानशा कोशात इतका लांब धागा लपलेला असू शकतो, हे त्यांच्यासाठी अविश्वसनीय होते. महाराणी लीझू केवळ आश्चर्यावर थांबल्या नाहीत. त्यांनी यामागील रहस्य शोधून काढण्याचा निश्चय केला. त्यांनी त्या किड्यांचा (रेशीम अळी) अभ्यास केला आणि त्यांच्या लक्षात आले की, या अळ्या केवळ तुतीची पाने खातात आणि आपल्याभोवती संरक्षक कवच म्हणून हे कोश तयार करतात. त्यांनी या कोशांपासून धागा वेगळा करण्याची आणि तो विणण्याची कला विकसित केली. अशा प्रकारे, जगातील पहिल्या रेशीम उद्योगाचा पाया घातला गेला. महाराणी लीझू यांना आज ‘रेशमाची देवी’ म्हणूनही ओळखले जाते आणि त्यांच्या या अपघाती शोधामुळे चीनला एक अनमोल ठेवा मिळाला.
रेशीम बनवण्याचे हे तंत्रज्ञान चीनने हजारो वर्षे जगापासून एका मोठ्या रहस्याप्रमाणे लपवून ठेवले. रेशमाची अंडी, अळ्या किंवा तुतीच्या बिया देशाबाहेर नेण्यास सक्त मनाई होती आणि हे गुपित फोडणार्याला मृत्यूदंडाची शिक्षा होती. यामुळेच रेशीम हे अत्यंत दुर्मीळ आणि मौल्यवान बनले. ते केवळ राजघराण्यातील व्यक्ती आणि श्रीमंत व्यापार्यांपुरते मर्यादित होते.
याच रेशमाच्या ओढीने पुढे ‘सिल्क रोड’ अर्थात ‘रेशीम मार्गा’ला जन्म दिला. चीनमधून निघणारा हा व्यापारी मार्ग आशिया, युरोप आणि आफ्रिका खंडांना जोडणारा दुवा ठरला. या मार्गावरून केवळ रेशमाचाच व्यापार झाला नाही, तर त्यासोबतच मसाले, कला, विचार, धर्म आणि विविध संस्कृतींचीही देवाणघेवाण झाली. हा केवळ व्यापाराचा मार्ग नव्हता, तर संस्कृती, ज्ञान आणि विचारांच्या देवाणघेवाणीचा महामार्ग ठरला.
