कॅलिफोर्निया ः दीर्घ काळानंतरही एखाद्या आकाशगंगेच्या केंद्रस्थानी असलेले कृष्णविवर शांत झाले तरी त्याचा प्रभाव अद्यापही दिसून येतो. त्या कृष्णविवराने पूर्वी उत्सर्जित केलेल्या किरणोत्सर्गामुळे आजुबाजूच्या वायुगर्भात प्रकाशमान ‘प्रकाश प्रतिध्वनी’ (Light Echo) निर्माण होतो. याच प्रकारचा एक प्रकाश प्रतिध्वनी न्यूयॉर्कच्या ज्युलियन शापिरो या 17 वर्षीय विद्यार्थ्याने शोधला आहे. तो डाल्टन स्कूलमध्ये शिकत असला, तरी खगोलशास्त्रात त्याने स्वतःच एक स्वतंत्र अभ्यास सुरू केला आहे. 2025 अमेरिकन फिजिकल सोसायटीच्या (APS) ग्लोबल फिजिक्स समिटमध्ये 20 मार्च रोजी आपल्या शोधाचे सादरीकरण करताना त्याने ही माहिती दिली.
शापिरो मूळतः DECaPS2 सर्व्हे (Cerro Tololo Inter-American Observatory, चिली) मधील डेटा तपासत होता. हा सर्व्हे आकाशगंगेच्या दक्षिणी भागातील तार्यांचा आणि सुपरनोव्हा अवशेषांचा (Supernova Remnants) शोध घेतो. मात्र, एका वस्तूचा अभ्यास करत असताना त्याला लक्षात आले की, ही वस्तू सुपरनोव्हा अवशेषांसारखी नाही. तिने दर्शवलेली संरचना आणि केंद्रस्थानी नसलेला स्फोटाचा पुरावा, यामुळे त्याला संशय आला. त्यानंतर त्याने ‘सदर्न आफि— कन लार्ज टेलिस्कोप’च्या मदतीने या वस्तूचे विश्लेषण केले. त्याच्या निरीक्षणांमध्ये ऑक्सिजन आणि आयनाईज्ड सल्फरचे उच्च प्रमाण आढळले, जे तडाखा बसलेल्या पदार्थाचे लक्षण असते. हे संकेत दर्शवतात की, ही वस्तू एका कृष्णविवराच्या किरणोत्सर्गाचा अवशेष आहे.
पूर्वी सुपरमॅसिव्ह ब्लॅक होलने उत्सर्जित केलेल्या शक्तिशाली किरणोत्सर्गामुळे आजुबाजूच्या वायूचे आयनीकरण झाले होते. परिणामी, कृष्णविवर शांत झाल्यानंतरही तो वायू प्रकाश उत्सर्जित करत आहे, जणू कोणी विझवलेली जळती ज्योत अद्याप धुराच्या स्वरूपात दिसावी. हा शोध खगोलशास्त्रज्ञांसाठी महत्त्वाचा आहे, कारण प्रकाश प्रतिध्वनीद्वारे आपण पूर्वी सक्रिय असलेल्या आणि आता शांत झालेल्या काळ्या विवरांचा मागोवा घेऊ शकतो. ज्युलियन शापिरो याने स्वतःच्या संशोधनातून ही वस्तू शोधली आहे, ही बाबही तितकीच प्रेरणादायी आहे. येत्या काळात, अशा प्रकाश प्रतिध्वनींचा अधिक अभ्यास करून, खगोलशास्त्रज्ञांना काळ्या विवरांच्या गतिशीलतेबाबत नवी माहिती मिळू शकते.
