न्यूयॉर्क : सकाळी अलार्म वाजताच मेंदू लगेच ‘ऑन’ झाल्यासारखे वाटत असले तरी, काही काळ आपल्याला सुस्ती जाणवतेच. मेंदू जागे होण्यासाठी जी प्रक्रिया करतो, ती एक क्रमाक्रमाने आणि समन्वयाने होणारी घटना आहे. मग नेमकी ही प्रक्रिया कशी घडते?
युनिव्हर्सिटी ऑफ कोलोरॅडो बोल्डर येथील इंटिग्रेटिव्ह फिजिओलॉजीच्या प्रोफेसर रॅचेल रोवे यांच्या मते, ‘जागृत असणे म्हणजे मेंदू अशा अवस्थेत असणे, जी जागरूकता, हालचाल आणि विचारशक्तीला समर्थन देते.’ झोपेमध्ये, मेंदूचे तरंग संथ आणि एका लयीत असतात. याउलट, जागेपणात मेंदूची क्रिया जलद आणि अधिक लवचिक असते, ज्यामुळे आपण आपल्या आजूबाजूच्या जगाला प्रतिसाद देऊ शकतो. स्वित्झर्लंडमधील लॉझान विद्यापीठातील स्लीप संशोधक ऑरेली स्टीफन यांच्या म्हणण्यानुसार, मेंदू झोपेकडून जागेपणात एका क्षणात ‘फ्लिप’ होत नाही.
मेंदूच्या सेरेब्रल कॉर्टेक्सखालील भागांचे गट आपल्याला जागे करण्यासाठी जबाबदार असतात. रोवे स्पष्ट करतात की, ‘आर. ए. एस.’ प्रणाली ‘स्टार्टर स्विच’ प्रमाणे कार्य करते. ही प्रणाली प्रथम थॅलॅमसला (जो संवेदी माहिती मेंदूच्या इतर भागांमध्ये पोहोचवतो) आणि नंतर मेंदूचा बाहेरील वलय असलेला थर असलेल्या सेरेब्रल कॉर्टेक्सला सक्रिय करण्यासाठी सिग्नल पाठवते. स्टीफन आणि त्यांच्या सहकार्यांनी 2025 च्या एका अभ्यासात शोधून काढले की, जागे झाल्यावर मेंदू एका विशिष्ट पद्धतीनुसार सक्रिय होतो.
अभ्यासातील सहभागी जेव्हा नॉन-आरईएम झोपेतून (हलकी ते गाढ झोप) उठले, तेव्हा त्यांच्या मेंदूच्या क्रियेत प्रथम संथ, झोपेसारख्या लहरींचा एक छोटासा स्फोट दिसला आणि त्यानंतर जागृतेशी जोडलेल्या जलद लहरी दिसल्या. आरईएम झोपेतून (यात स्वप्ने पडतात) उठल्यावर, मेंदूच्या लहरी थेट जलद क्रियेकडे गेल्या. एकूणच, सहभागी झोपेच्या कोणत्याही अवस्थेत असले तरी, ते जागे होताना मेंदूची क्रिया प्रथम समोरील आणि मध्यवर्ती भागातून सुरू होऊन हळूहळू मेंदूच्या मागील भागाकडे सरकते, असे संशोधकांना आढळले. एकदा आपण जागे झाल्यावरही, मेंदूला त्याची पूर्ण संज्ञानात्मक क्षमता गाठण्यासाठी वेळ लागतो. या स्थितीला ‘स्लीप इनर्शिया’ म्हणतात. स्टीफन यांच्या माहितीनुसार, हा कालावधी 15 ते 30 मिनिटे आणि काहीवेळा एक तास देखील टिकू शकतो. संशोधकांना अजूनही या सुस्तीचे अचूक कारण माहीत नाही.
