जांभळा रंग खरोखरच अस्तित्वात आहे का?

लंडन : आपल्या आजूबाजूला जांभळ्या रंगाची उधळण दिसते...लव्हेंडरची फुलं, जामुनिया रत्न (Amethyst), जांभुळ फळ, वांगी आणि जांभळ्या रंगाची आकर्षक फुलपाखरं. जांभळ्या रंगाला वैभवाचे प्रतीक मानले जाते; पण जर तुम्ही विद्युतचुंबकीय वर्णपटातील (electromagnetic spectrum) द़ृश्य प्रकाशाच्या भागाकडे बारकाईने पाहिलं, तर तुमच्या लक्षात येईल की जांभळा रंग (जो निळ्या रंगाच्या छटांपेक्षा वेगळा आहे) तिथे अस्तित्वातच नाही! याचं कारण असं आहे की, जांभळा रंग कदाचित आपला मेंदू तयार करतो; रंगांवर प्रक्रिया करण्याच्या मेंदूच्या विशिष्ट पद्धतीमुळेच तो आपल्याला दिसतो.

आपला मेंदू द़ृश्य प्रकाश वर्णपटातील वेगवेगळ्या तरंगलांबी (wavelengths) कशा प्रकारे ओळखतो आणि एकत्र करतो, या गुंतागुंतीच्या प्रक्रियेत हे सर्व दडलेलं आहे. पेनसिल्व्हेनिया विद्यापीठातील व्हार्टन न्यूरोसायन्स इनिशिएटिव्हच्या कार्यकारी संचालक आणि वरिष्ठ फेलो, झॅब जॉन्सन यांच्या मते, ‘खरं तर कोणताही रंग अस्तित्वात नाही. ही सर्व आपल्या मज्जासंस्थेची (neural machinery) प्रक्रिया आहे आणि हेच या सगळ्याचं सौंदर्य आणि गुंतागुंत आहे. प्रत्येक रंगाची सुरुवात प्रकाशाने होते. जेव्हा सूर्याची किरणं पृथ्वीवर आदळतात, तेव्हा त्यात विविध तरंगलांबी असतात.

यामध्ये इन्फ्रारेड (अवरक्त) आणि रेडिओ लहरींसारख्या लांब तरंगलांबी, तसेच एक्स-रे आणि अल्ट्राव्हायोलेट (अतिनील) किरणांसारख्या शरीरासाठी हानिकारक असलेल्या लहान, उच्च-ऊर्जेच्या तरंगलांबींचा समावेश असतो, असं जॉन्सन यांनी सांगितलं. विद्युतचुंबकीय वर्णपटाच्या मध्यभागी द़ृश्य प्रकाश असतो - जो प्रकाश आपला मेंदू पाहू शकतो. हा संपूर्ण वर्णपटाच्या केवळ 0.0035% इतकाच भाग असतो. याच प्रकाशाला आपण इंद्रधनुष्यातील रंग म्हणून ओळखतो.

या वर्णपटाच्या एका टोकाला लांब तरंगलांबी असतात, ज्यांना आपण लाल रंग म्हणून ओळखतो, तर दुसर्‍या टोकाला लहान तरंगलांबी असतात, ज्यांना आपण निळा आणि पारवा (violet) रंग म्हणून ओळखतो. जेव्हा आपला मेंदू लाल आणि निळ्या/पारव्या (जे वर्णपटाच्या विरुद्ध टोकांना आहेत) तरंगलांबींना एकाच वेळी ग्रहण करतो, तेव्हा तो या मिश्रणाला जांभळा रंग म्हणून अर्थ लावतो. या विशिष्ट मिश्रणासाठी वर्णपटात कोणतीही एक स्वतंत्र तरंगलांबी नसते. त्यामुळे जांभळा रंग हा निसर्गात स्वतंत्रपणे अस्तित्वात नसला, तरी आपल्या मेंदूच्या अद्भुत कार्यक्षमतेमुळे तो आपल्यासाठी एक वास्तव आणि सुंदर अनुभव बनतो.