बीजिंग : चीनने जमिनीचा र्हास आणि हवामान बदल रोखण्यासाठी झाडे लावण्याचे आणि गवताळ प्रदेशांचे पुनर्संचयन करण्याचे जे मोठे प्रयत्न केले आहेत, त्यामुळे देशभरातील पाण्याच्या उपलब्धतेमध्ये मोठे आणि अनपेक्षित बदल झाले आहेत, असे एका नवीन संशोधनातून समोर आले आहे. पाण्याचे चक्र यामुळे मोठ्या प्रमाणात सक्रिय झाल्याचे दिसले आहे.
‘अर्थ्स फ्युचर’ जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासानुसार, 2001 ते 2020 या काळात वनस्पतींच्या आवरणात झालेल्या बदलांमुळे पूर्वेकडील मान्सून प्रदेश आणि वायव्येकडील शुष्क प्रदेश, जो एकत्रितपणे चीनच्या एकूण भूभागाचा 74 टक्के भाग आहे, येथे मानवासाठी आणि परिसंस्थांसाठी उपलब्ध असलेल्या गोड्या पाण्याची मात्रा कमी झाली आहे. याच काळात चीनच्या उर्वरित भूभागाचा भाग असलेल्या तिबेटियन पठारी प्रदेशात मात्र पाण्याची उपलब्धता वाढली, असे वैज्ञानिकांना आढळले आहे. नेदरलँडस्मधील उट्रेख्त विद्यापीठातील परिसंस्था लवचिकता विभागाचे सहायक प्राध्यापक आणि या अभ्यासाचे सह-लेखक अरी स्टाल यांनी सांगितले की, ‘आम्हाला आढळले आहे की, भू-आवरण बदलांमुळे पाण्याचे पुनर्वितरण होते.
चीनने गेल्या काही दशकांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर हिरवळ वाढवण्याचे काम केले आहे. त्यांनी सक्रियपणे, विशेषतः लोएस पठारावर, समृद्ध परिसंस्था पुनर्संचयित केल्या आहेत. यामुळे पाण्याचे चक्रही पुन्हा सक्रिय झाले आहे.‘ पृथ्वीचे खंड आणि वातावरण यांच्यात पाणी फिरवणार्या तीन मुख्य प्रक्रिया आहेत: बाष्पीभवन आणि बाष्पोत्सर्जन पाणी वर घेऊन जातात, तर पर्जन्यवृष्टी ते खाली आणते. बाष्पीभवन : पृष्ठभाग आणि मातीमधून पाणी काढून टाकते. बाष्पोत्सर्जन : वनस्पतींनी मातीतून शोषलेले पाणी काढून टाकते.
एकत्रित परिणाम : या दोन्ही प्रक्रिया मिळून बाष्पोत्सर्जन तयार होते. वनस्पतींचे आवरण, पाण्याची उपलब्धता आणि जमिनीवर पोहोचणार्या सौर ऊर्जेच्या प्रमाणानुसार ते बदलते. स्टाल म्हणाले, ‘गवताळ प्रदेश आणि जंगल या दोन्हीमुळे बाष्पोत्सर्जन वाढते. झाडांना खोलवर मुळे असल्याने ती कोरड्या क्षणी पाणी मिळवू शकतात, त्यामुळे जंगलांमध्ये याचा प्रभाव विशेषतः मजबूत असतो.’ चीनचा सर्वात मोठा वृक्षारोपण प्रकल्प म्हणजे देशाच्या शुष्क आणि अर्ध-शुष्क उत्तरेकडील ग्रेट ग्रीन वॉल. 1978 मध्ये सुरू झालेल्या या प्रकल्पाचा उद्देश वाळवंटाचा विस्तार कमी करणे हा होता.
गेल्या पाच दशकांत यामुळे चीनमधील वन आवरण 1949 मधील सुमारे 10 टक्क्यांवरून आज 25 टक्क्यांपेक्षा जास्त वाढले आहे. हे क्षेत्र अल्जेरियाच्या आकाराएवढे आहे. गेल्यावर्षी सरकारी प्रतिनिधींनी जाहीर केले की, देशाने सर्वात मोठ्या वाळवंटाला वनस्पतींनी वेढण्याचे काम पूर्ण केले आहे, परंतु वाळवंटीकरण नियंत्रणात ठेवण्यासाठी वृक्षारोपण सुरू ठेवले जाईल. चीनमधील इतर मोठे ‘हरितीकरण’ प्रकल्प म्हणजे ‘ग्रेन फॉर ग्रीन प्रोग्राम’ आणि ‘नॅचरल फॉरेस्ट प्रोटेक्शन प्रोग्राम’ हे आहेत, जे दोन्ही 1999 मध्ये सुरू झाले. ‘ग्रेन फॉर ग्रीन प्रोग्राम’ अंतर्गत शेतकर्यांना शेतजमिनीचे वन आणि गवताळ प्रदेशात रूपांतर करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले जाते, तर ‘नॅचरल फॉरेस्ट प्रोटेक्शन प्रोग्राम’ प्राथमिक जंगलांमध्ये लाकूडतोडीवर बंदी घालतो आणि वनीकरण वाढवतो.
