न्यूयॉर्क : वैज्ञानिक जगतात अनेक दशकांपासून सुरू असलेल्या एका मोठ्या वादावर आता पडदा पडण्याची शक्यता आहे. एका नव्या संशोधनानुसार, मानवी मेंदू प्रौढ वयातही अगदी उतारवयातही नवीन चेतापेशी (न्यूरॉन्स) तयार करू शकतो, याचे स्पष्ट आणि भक्कम पुरावे संशोधकांना सापडले आहेत. या शोधामुळे मेंदूच्या कार्यक्षमतेबद्दलच्या अनेक जुन्या कल्पनांना धक्का बसला आहे.
ही नवीन चेतापेशींची वाढ, ज्याला ‘न्यूरोजेनेसिस’ म्हटले जाते, ती मेंदूच्या ‘हिप्पोकॅम्पस’ या भागात होत असल्याचे दिसून आले आहे. मेंदूचा हा भाग शिकणे, नवीन गोष्टी लक्षात ठेवणे (स्मरणशक्ती) आणि भावना नियंत्रित करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. या अभ्यासाच्या प्रमुख संशोधक आणि स्टॉकहोम येथील कॅरोलिंस्का इन्स्टिट्यूटच्या मार्टा पॅटरलिनी यांनी सांगितले की, ‘थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, आमच्या या कामाने प्रौढ मानवी मेंदूत नवीन पेशी तयार होतात की नाही, या दीर्घकाळ चाललेल्या वादाला पूर्णविराम दिला आहे.’ या संशोधनात सहभागी नसलेल्या तज्ज्ञांनीही या कामाचे कौतुक केले आहे.
वेल कॉर्नेल मेडिसिनच्या बर्क न्यूरोलॉजिकल इन्स्टिट्यूटचे सीईओ डॉ. राजीव रतन यांच्या मते, ‘जरी एकच अभ्यास हा अंतिम पुरावा नसला तरी, प्रौढ मानवी मेंदूत नवीन चेतापेशी आणि त्यांच्या निर्मितीसाठी आवश्यक असलेल्या मूळ पेशी (stem cells) अस्तित्वात असतात, या कल्पनेला पाठिंबा देणारा हा एक अत्यंत भक्कम पुरावा आहे.’ ते पुढे म्हणाले, ‘हे संशोधन म्हणजे क्लिनिकल न्यूरोसायन्स समुदायासाठी पुढील संशोधनाची दारे उघडणारे एक उत्तम उदाहरण आहे.’ या संशोधनासाठी शास्त्रज्ञांनी अनेक अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला.
सिंगल-न्यूक्लियस आरएनए सिक्वेन्सिंग या तंत्रज्ञानाने पेशींमधील कोणते जनुके सक्रिय आहेत, याची माहिती मिळते. मशिन लर्निंगने प्रचंड मोठ्या डेटासेटचे विश्लेषण करण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (एआय) या प्रकाराचा उपयोग करण्यात आला. या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने संशोधकांनी आंतरराष्ट्रीय बायोबँकांमधून मिळवलेल्या मेंदूच्या ऊतींच्या नमुन्यांचे वर्गीकरण आणि सखोल विश्लेषण केले. हा अभ्यास ‘सायन्स’ या प्रतिष्ठित जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे. 1960 पासून शास्त्रज्ञांना हे माहीत होते की, उंदीर आणि काही माकडांच्या प्रजातींमध्ये आयुष्यभर नवीन चेतापेशी तयार होतात. मात्र, मानवी मेंदूच्या ऊतींचे उच्च दर्जाचे नमुने मिळवणे हे एक मोठे आव्हान होते.
‘मानवी ऊती या शवविच्छेदन किंवा शस्त्रक्रियेतून मिळतात. त्यामुळे त्या कशा हाताळल्या जातात, त्या प्रिझर्व्हेटिव्हमध्ये ठेवण्यापूर्वी किती वेळ जातो, यावर नवीन पेशी दिसतील की नाही, हे अवलंबून असते,’ असे पॅटरलिनी यांनी स्पष्ट केले. मात्र, नव्या तंत्रज्ञानामुळे या आव्हानावर मात करणे शक्य झाले. या अभ्यासात 0 ते 78 वयोगटातील 24 व्यक्तींच्या हिप्पोकॅम्पसमधील 4 लाखांहून अधिक पेशींच्या केंद्रकांचे विश्लेषण करण्यात आले. याशिवाय, इतर 10 मेंदूंचा अभ्यास करण्यासाठी वेगळ्या तंत्रांचा वापर केला गेला. एकाच अभ्यासातून अंतिम निष्कर्ष काढला जात नसला, तरी या संशोधनाने प्रौढ मेंदूतील नवीन पेशींच्या निर्मितीच्या सिद्धांताला मोठे बळ दिले आहे. भविष्यात मेंदूशी संबंधित आजार, जसे की अल्झायमर किंवा नैराश्य, यांच्या उपचारांसाठी हे संशोधन एक नवी दिशा देऊ शकते, अशी आशा वैज्ञानिक वर्तुळात व्यक्त केली जात आहे.
