पॅरिस : सुमारे 20 वर्षांपूर्वी आफि केच्या किनाऱ्याजवळ उपग्रराहांनी एक विचित्र गुरुत्वाकर्षण सिग्नल शोधला होता. या असामान्य सिग्नलमुळे पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षण क्षेत्राचे विरूपण झाले असावे, जो पृथ्वीच्या आत खोलवर काहीतरी असामान्य घडले असल्याचे दर्शवतो, असे एका ताज्या अभ्यासातून समोर आले आहे. पूर्व अटलांटिक महासागराच्या भागावर आढळलेली ही मोठी गुरुत्वीय विसंगती सुमारे दोन वर्षे टिकून राहिली. जानेवारी 2007 मध्ये ही विसंगती शिगेला पोहोचली. (याच महिन्यात स्टीव्ह जॉब्सने पहिला आयफोन जाहीर केला होता, पण या दोन घटनांचा अर्थातच कोणताही संबंध नाही.) ग्ररॉव्हिटी रिकव्हरी अँड क्लायमेट एक्सपिरीमेंट (GRACE) उपग्रराहांनी 2003 ते 2015 दरम्यान गोळा केलेल्या डेटाचे विश्लेषण करताना संशोधकांना अलीकडेच हा सिग्नल सापडला.
ही गुरुत्वीय विसंगती त्याच वेळी घडली, ज्या वेळी भू-चुंबकीय ‘जर्क’ म्हणजेच पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्रातील बदलांमध्ये अचानक झालेला तीव बदल - घडला होता. हा विचित्र सिग्नल आणि भू-चुंबकीय जर्क यापूर्वी अज्ञात असलेल्या भूगर्भीय प्रक्रियेमुळे घडले असावेत, असा संशोधकांचा संशय आहे. जियोफिजिकल रिसर्च लेटर्स नावाच्या जर्नलमध्ये 28 ऑगस्ट रोजी प्रकाशित झालेल्या त्यांच्या निष्कर्षांनुसार, गाभ्याजवळील खोल आवरणाच्या भागात खनिजांमध्ये झालेल्या बदलामुळे वस्तुमानाचे जलद पुनर्वितरण झाले असावे. या वस्तुमान बदलामुळेच पृथ्वीचे गुरुत्वाकर्षण क्षेत्र आणि चुंबकीय क्षेत्र बदलले असावे.
या अभ्यासाच्या सह-लेखिका फान्समधील नॅशनल सेंटर फॉर स्पेस स्टडीज (CNES) येथील भूभौतिकशास्त्रज्ञ मिओरा मंदिया यांनी सांगितले की, सुरुवातीला त्यांना या सिग्नलच्या वैधतेबद्दल शंका होती. मंदिया म्हणाल्या, ‘वैज्ञानिक संशोधनात अनेकदा घडते, तसा माझा पहिला प्रतिसाद शंका व्यक्त करणारा होता. हा सिग्नल खरा आहे का, त्याची सत्यता कशी पडताळायची आणि त्याचा अर्थ कसा लावायचा? निकाल आणि त्याचे प्रकाशन नक्कीच समाधानाचे कारण होते, पण भविष्यातील पाऊले आणि संभाव्य परिणामांचा विचार करणे, हाच प्रबळ विचार होता.’ GRACE उपग्रराह NASA आणि जर्मन एरोस्पेस सेंटर (DLR) यांच्या संयुक्त मोहिमेचा एक भाग होते.
2002 ते 2017 या काळात कार्यरत असलेल्या या उपग्रराहांचा वापर शास्त्रज्ञ पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणातील बदल मोजण्यासाठी करत होते. हे उपग्रराह पृथ्वीभोवती एकामागोमाग (Tandem) फिरत असत आणि पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीतील बदलामुळे दोन उपग्रराहांमधील अंतरात होणारे कोणतेही बदल मोजले जात होते. गुरुत्वाकर्षणातील बदल हे सहसा वस्तुमानाच्या एकाग्ररातेतील बदलांमुळे होतात, अधिक वस्तुमान म्हणजे अधिक गुरुत्वाकर्षण. संशोधकांनी GRACE डेटामध्ये पृष्ठभागावर होणाऱ्या पाण्याच्या हालचालीतून नव्हे, तर पृथ्वीच्या खोल भागातून उद्भवलेल्या गुरुत्वीय विसंगती शोधल्या. या अभ्यासानुसार, हा सिग्नल 2006 ते 2008 या काळात उत्तर-दक्षिण दिशेने पसरलेला, सुमारे 4,350 मैल (7,000 किलोमीटर) लांबीचा होता, जी जवळपास संपूर्ण आफि का खंडाच्या लांबीएवढी आहे.
