भारताच्या स्वातंत्र्याच्या अमृत महोत्सवी वर्षात, म्हणजेच 2022 साली, एका अत्यंत ऐतिहासिक घटनेला उजाळा मिळाला होता. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी 16 ऑगस्ट 1947 रोजी लाल किल्ल्यावरून फडकावलेला, स्वतंत्र भारताचा पहिला साक्षीदार असलेला तो ऐतिहासिक तिरंगा, अनेक दशकांनंतर जतन करण्यासाठी आणि त्याला नवं आयुष्य देण्यासाठी राष्ट्रीय संग्रहालयाच्या (National Museum) हाती सोपवण्यात आला होता.
ही गोष्ट जरी 2022 सालची असली तरी, देशाच्या या अमूल्य ठेव्याच्या जतनाची ही कहाणी आजही तितकीच महत्त्वाची आणि अभिमानास्पद आहे. त्याविषयी सविस्तर जाणून घेऊया...
राष्ट्रपती भवनाच्या छतावरील चित्रांसारख्या अनेक मौल्यवान वस्तू जपणाऱ्या राष्ट्रीय संग्रहालयाच्या संवर्धन प्रयोगशाळेने (Conservation Laboratory) 2022 मध्ये ही मोठी जबाबदारी स्वीकारली होती. हा ऐतिहासिक झेंडा तोपर्यंत दिल्लीतील चाणक्यपुरी येथील लष्कराच्या 'आर्मी बॅटल ऑनर्स मेस' (ABHM) मध्ये एका काचेच्या पेटीत अत्यंत सुरक्षितपणे ठेवला होता, जिथून तो दुरुस्तीसाठी प्रयोगशाळेत आणण्यात आला.
2022 मध्ये जेव्हा हा झेंडा प्रयोगशाळेत आणला गेला, तेव्हा तज्ज्ञांनी त्याची पाहणी केली. त्यांच्या मते, झेंडा बऱ्यापैकी चांगल्या स्थितीत होता, पण त्याचे आयुष्य वाढवण्यासाठी त्यावर काही वैज्ञानिक प्रक्रिया करणे गरजेचे होते.
बुरशी आणि कीटकांपासून संरक्षण: झेंड्याचे कापड जुने झाल्यामुळे त्याला बुरशी किंवा कीटक लागू नयेत, यासाठी त्यावर खास औषधोपचार (antifungal and anti-insect treatment) करण्यात आले.
कापडाची मजबुती तपासली: कापडाचे धागे कितपत मजबूत आहेत, हे तपासूनच पुढील काम करण्यात आले, जेणेकरून त्याला कोणताही धोका पोहोचणार नाही.
दिल्लीतील Army Battle Honours Museum मध्ये ठेवला आहे. जिथे भारतीय सेनेच्या विविध महत्त्वाच्या पराक्रमांची आठवण जतन करून ठेवल्या आहेत. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी याबाबत ट्विटरवर माहिती दिली होती.
आर्मी Battle Honours Museum ही भारतीय सेनेच्या गौरवशाली इतिहासाची जागा आहे, जिथे स्वातंत्र्याच्या लढ्यात शौर्य दाखवलेल्या सैनिकांचा सन्मान केला जातो. येथील या ऐतिहासिक ध्वजामुळे
या तिरंग्याला एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्व प्राप्त होते.
राष्ट्रीय स्वातंत्र्याच्या पहिल्या प्रतिमेचा साक्षात्कार संग्रहालयात आलेले लोक, विशेषतः विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरते.
या झेंड्याचा प्रवास खूपच रंजक आहे. 16 ऑगस्ट 1947 रोजी लाल किल्ल्यावरील ध्वजारोहणानंतर हा झेंडा लष्कराच्या '7 शीख लाइट इन्फंट्री' या तुकडीला देण्यात आला. पण त्यानंतर तो तब्बल 45 वर्षे कुठे होता, याबद्दल कोणालाच माहिती नव्हती.
लेफ्टनंट कमांडर के. व्ही. सिंग यांनी त्यांच्या 'द इंडियन ट्राय कलर' या पुस्तकात लिहिले आहे की, हा झेंडा अनेक वर्षे दिल्ली आणि राजस्थान सब-एरियाच्या मेसमध्ये असावा.
2002 साली जेव्हा या झेंड्याचा शोध सुरू झाला, तेव्हा तो दिल्ली कॅन्टोन्मेंटमधील ऑफिसर्स मेसच्या मुख्यालयात सापडला.
त्यानंतर तो आर्मी बॅटल ऑनर्स मेसमध्ये अत्यंत आदराने ठेवण्यात आला.
हा ऐतिहासिक ध्वज अनेक बाबतीत विशेष आहे:
साहित्य : तो पूर्णपणे सुती कापडाचा बनलेला आहे.
आकार : त्याचा आकार 12 फूट बाय 8 फूट इतका भव्य आहे.
अशोक चक्र : झेंड्याच्या मधोमध असलेले निळे अशोकचक्र हे हाताने रंगवलेले असण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे त्याचे ऐतिहासिक मूल्य आणखी वाढते.
2022 साली, देशाच्या स्वातंत्र्याला 75 वर्षे पूर्ण होत असताना या झेंड्याचे जतन करणे ही एक प्रतीकात्मक आणि महत्त्वाची घटना होती. चेन्नईतील फोर्ट सेंट जॉर्ज संग्रहालयात असलेला तिरंगा हा देशातील सर्वात जुना राष्ट्रध्वज मानला जातो, पण स्वतंत्र भारताच्या पहिल्या पंतप्रधानांनी राजधानी दिल्लीतील लाल किल्ल्यावरून फडकावलेला हा पहिलाच झेंडा असल्याने याचे महत्त्व अनमोल आहे.
त्यावेळी झालेले हे जतनाचे काम म्हणजे केवळ एका कापडाच्या तुकड्याची दुरुस्ती नव्हती, तर ते आपल्या स्वातंत्र्याच्या पहिल्या क्षणांच्या आठवणी, त्याग आणि अभिमान जपण्यासारखे होते. या घटनेमुळे भविष्यातील पिढ्यांना आपल्या गौरवशाली इतिहासाची ही अनमोल निशाणी पाहता येणार आहे.
