डॉ. दीपक शिकारपूर
चांद्रयान, मंगलयान, इतर उपग्रह प्रक्षेपण आणि पृथ्वी निरीक्षण मोहिमा यातील यशस्वी उपक्रमांनी ‘इस्रो’ने जगाची मान्यता मिळवली आहे. भारताने मानव उड्डाण क्षेत्रात पाऊल ठेवण्याचा निर्धार केला असून त्याचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणून उदयाला येतो व्योममित्र - एक ह्यूमैनॉईड (अर्धमानवी) रोबोट जो ‘इस्रो’च्या गगनयान प्रकल्पासोबत प्रयोगात्मक पथ दाखवेल.
मानवाने यंत्रांना मानवाच्या स्वरूपात बनवण्याची इच्छा खूप जुन्यापासून आहे. रोबोटिक मित्र, सहयंत्र किंवा कृत्रिम शरीर या कल्पना विज्ञानकथेतील अनेक प्रसंगांमध्ये दिसतात. यंत्रमानव व मानव यांच्या मधील दरी आगामी शतकात कमी कमी होणार आहे. त्याच प्रक्रियेची ही एक नांदी समजायला हरकत नाही. आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स तंत्रज्ञान पुढील वीस वर्षांत जगाचे चित्रच बदलून टाकणार आहे. या यंत्राचा मेंदू कृत्रिम असला, तरी काही दशकांत तो मानवी मेंदूइतका विचारही करून आपले आपण निर्णय घेऊ शकेल व त्यापुढची पायरी म्हणजे ‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’ तंत्राचा अवलंब करून कदाचित आपल्या काही पायर्या पुढेही जाऊ शकेल. सौदी अरेबियाने 2017 मध्ये सोफिया या यंत्रयुवतीला आपल्या देशाचे नागरिकत्व बहाल केले होते. हा एक ऐतिहासिक आणि अनोखा निर्णय होता. कारण, ही जगातील पहिली यंत्रयुवती ठरली, जिला एखाद्या देशाचे अधिकृत नागरिकत्व देण्यात आले होते. सोफियाला दिले गेलेले नागरिकत्व हे प्रातिनिधिक आणि प्रतीकात्मक स्वरूपाचे होते. त्यातून सौदी अरेबियाने आपला भविष्याभिमुख, तंत्रस्नेही चेहरा दाखवण्याचा प्रयत्न केला होता.
‘व्योममित्र’चा उपयोग असाच एक क्रांतिकारी निर्णय ठरेल. ‘व्योममित्र’मध्ये ‘व्योम’ म्हणजे आकाश किंवा अंतराळ आणि ‘मित्र’ म्हणजे मैत्रीपूर्ण सहकारी. म्हणजेच हे नाव अंतराळातील मानवी मित्र अशा अर्थाने आहे. ‘इस्रो’ने मूळ भारतीय नाव देऊन आपल्या तंत्रज्ञानाचा देशी अभिमान जपला आहे. पूर्वी अनेक देशांनी प्रयोगात्मक प्राण्यांचा उपयोग केला (उदा. उड्डाणापूर्वी माकड, कुत्रे इ.); परंतु भारताने त्या पद्धतीऐवजी मानवाच्या गुणधर्मांची नक्कल करणारा रोबोट वापरण्याचा निर्णय घेतला आहे. मानव न वापरता रोबोट वापरल्यामुळे मानवावर येणारे किरणोत्सर्ग (radiation), गुरुत्वहीनतेचे परिणाम (microgravity effects), कंपन व दाब इत्यादी परिस्थितींचा प्रत्यक्ष अनुभव न घेता तपासता येतो. अशा सूचना भविष्यातील मानवयुक्त मिशनसाठी खूप उपयुक्त ठरतात.
‘गगनयान’ हे इस्रोचे पहिले मानवी अंतराळ मिशन आहे, ज्यामध्ये दोन अनमॅन्ड फ्लाईटस् (मानवहीन) आणि एक सुसज्ज मानवयुक्त फ्लाईट असे तीन टप्पे आहेत. मानवी मोहिमेपूर्वी व्योममित्रला स्पेसक्राफ्टमध्ये पाठवून अंतराळासाठी आवश्यक सुरक्षा, उपकरण नियंत्रणे आणि अन्य मानवी आवश्यकतांची चाचणी करण्यात येईल. त्यामुळे मानवी अंतराळवीरांचे आरोग्य, सुरक्षा आणि यंत्रणा यांची खात्री होईल.
‘इस्रो’च्या गगनयान मोहिमेमध्ये प्रथमच भारतीय अंतराळवीर अंतराळात पाठवले जाणार आहेत. त्याआधी सर्व यंत्रणा, सुरक्षा आणि कार्यपद्धती तपासण्यासाठी मानवीय गुणधर्म असलेल्या रोबोटचा वापर केला जाण्याचे ठरवले. हे रोबोट ह्युमन मिशनला पूरक ठरून अंतराळात संभाव्य मानवी समस्यांचे परीक्षण करेल. विविध प्रकारची विभागणी करून वैज्ञानिक डेटा गोळा करेल आणि सुरक्षा मानकांची पडताळणी करेल.
व्योममित्र पूर्णपणे मानवासारखे दिसते, बोलते, प्रतिक्रिया देते, काम करते. याला मानवाच्या चेहर्यासारखा चेहरा, हात, पाय आणि पंजे आहेत. प्रमुख तंत्रज्ञानिक बाबी पुढीलप्रमाणे :
चेहर्यावरील भाव : चेहरा खर्या मानवासारखा. भाव व्यक्त करू शकते .
संवाद क्षमता : हिंदी आणि इंग्रजी भाषेत संवाद साधू शकते.
हालचाली : हात हलवू शकते, बटणे दाबू शकते, लिव्हर खेचू शकते, उपकरणांचे संचलन करू शकते.
सेन्सर्स : टेम्परेचर, प्रेशर, गॅस लेव्हल मॉनिटरिंगसाठी सेन्सर्स
आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स : विविध परिस्थितींमध्ये निर्णय घेण्याची क्षमता
सॉफ्टवेअर : संवाद साधण्यासाठी आणि निदर्शनासाठी नियंत्रित सॉफ्टवेअर
व्योममित्रची कर्तव्ये आणि कामांचे स्वरूप,
विविध उपकरणांचे संचलन
केबिनमध्ये हवा, तापमान, आर्द्रता, गॅसेस इ.चे मॉनिटरिंग करणे
ऑक्सिजन लेव्हल आणि वातावरणी प्रेशर तपासणे
सुरक्षेची खात्री करणे
डाटा गोळा करून ग्राऊंड कंट्रोलला पाठवणे
संवाद साधून आदेशांची पूर्तता करणे
इमर्जन्सी सिग्नल पाठवणे
ऑटोमेटेड आणि मॅन्युअल मोडमध्ये काम करणे.
तिच्या कामामध्ये आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि मशिन लर्निंगचा वापर केला जातो. विविध सेन्सर्स तिला वातावरणातील बदल त्वरित जाणवण्यास मदत करतात. त्यात फेशियल रिकग्निशन, व्हॉईस रिकग्निशन आणि डेटा अनॅलिसिस प्रणाली आहे. त्यामुळे ती गगनयानच्या अंतराळयानात ज्या समस्या किंवा बदल होऊ शकतात, त्यावर त्वरित आणि शास्त्रीय प्रतिक्रिया देऊ शकते .
हुमनॉईड रोबोट तयार करणे हे तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकीचे आव्हानात्मक काम आहे. व्योममित्रला अंतराळातील निमगुरुत्व, तापमानातील बदल, रेडिएशनचा धोका, उपकरणांचे बिघाड आणि मानवी परिस्थिती जपता यावी, यासाठी वेगवेगळ्या टेक्निकल टीम्स काम करतात. फेशियल एक्स्प्रेशन्स, हॅप्टिक फीडबॅक, सेन्सर डेटा कलेक्शन, ऑटोमेटेड रिपोर्टिंग, यांसाठी विविध मॉड्यूल्सचा वापर केला जातो.
जगातील इतर स्पेस एजन्सीजने ह्युमनॉईड रॉबोटस् तयार केले आहेत.
एजन्सी ह्युमनॉईड रोबोटची वैशिष्ट्ये
नासा रोबोनॉट स्पेसवॉक्स, उपकरण कंट्रोल
रूसी एजन्सी फेडोर भारी उपकरण ऑपरेशन, सुरक्षा
भारतीय व्योममित्रचे एक विशेष स्थान आहे. कारण, ते भारतीय परिस्थितीसाठी आणि भाषेसाठी सुसज्ज असे आहे.
भारताने स्पेस टेक्नॉलॉजीमध्ये नवीन प्रवाह सादर केला आहे. व्योममित्रमुळे भारतीय स्पेस प्रोग्राम जगात एका वेगळ्या पातळीवर पोहोचला आहे. गगनयान मिशनमधून भारताला ‘स्वतंत्र अंतराळवीर’ पाठवण्याचा टप्पा सध्या होणार आहे. स्पेस सायन्समध्ये स्त्रीरूपातील रोबोट प्रगतीचे प्रतीक आहे.
‘इस्रो’चे व्योममित्र हे तंत्रज्ञान, बुद्धिमत्ता आणि विज्ञानाचा संगम आहे. भारतीय मानवयुक्त अंतराळ मोहिमेमध्ये त्याचे योगदान अतुलनीय आहे. हे रोबोट भविष्यातील अंतराळ संशोधनाला नवी दिशा देईल आणि भारतीय तंत्रज्ञानाचा जागतिक उंचावर नेईल. व्योममित्रमुळे भारताचा अंतराळवीर घरच्या तंत्रज्ञानाच्या आधाराने सुरक्षित, स्मार्ट आणि आधुनिक पद्धतीने अवकाशात जाईल, हे निश्चित आहे.
