रस्ते अपघात असो, रेल्वे अपघात असो वा विमान अपघात, ते घडून गेल्यानंतर अनेक पातळ्यांवर तपासण्या, चौकशा होतात. काही सुधारणांची प्रक्रियाही पार पडते; परंतु अपघाताने कुटुंबांवर झालेल्या खोल जखमा चिरकाळ राहतात. अहमदाबादमधील ड्रीमलायनर विमानाच्या दुर्घटनेत तर लंडनला निघालेल्या जवळपास सर्वच प्रवाशांवर काळाने घाला घातला आहे. या अपघातामागची कारणे ब्लॅक बॉक्सच्या तपासणीनंतर समोर येतीलच; पण सकृतदर्शनी या दुर्घटनेमध्ये वैमानिकांचा अनुभव पाहता इंजिनमधील बिघाड कारणीभूत असण्याची शक्यता दिसते. बोईंग ड्रीमलायनरसंदर्भात अलीकडील काळात उपस्थित झालेल्या प्रश्नांचे गांभीर्य या अपघाताने वाढणार आहे. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे भारतात अलीकडील काळात वेगाने वाढणार्या विमान वाहतूक क्षेत्राच्या गरिमेला यामुळे धक्का बसला आहे.
गुजरातमधील अहमदाबाद विमानतळाजवळ एअर इंडियाच्या विमानाच्या भीषण अपघाताने संपूर्ण देश दुःखात बुडाला. अलीकडच्या काळात झालेल्या अतिभीषण अपघातामध्ये या दुर्घटनेची नोंद करावी लागेल. या घटनेने विमान प्रवासाशी संबंधित जोखमींवर नव्याने आणि गांभीर्याने विचार मंथन करण्याची गरज दिसून येते. आजघडीला भारत जगातील आघाडीच्या विमान वाहतूक बाजारपेठांमध्ये समाविष्ट आहे. भारतीय अर्थव्यवस्थेतील सर्वात वेगाने वाढणार्या क्षेत्रांपैकी एक असलेल्या नागरी विमान वाहतुकीसाठीदेखील हा एक मोठा धक्का आहे.
या अपघाताने शेकडो कुटुंबांवर खोल जखमा केल्या आहेत. अपघातात 241 हून अधिक लोकांचा मृत्यू झाल्याची पुष्टी झाली आहे. दुसरीकडे, निवासी भागात विमान पडल्याने झालेले नुकसानदेखील मोठे आहे. जवळपास चाळीस लोक रुग्णालयात उपचार घेत आहेत. हे विमान वैद्यकीय महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांच्या मेसवर कोसळले. त्यावेळी विद्यार्थी जेवण करत होते. यामध्ये अनेक विद्यार्थी जखमी झाले आहेत. त्यापैकी अनेकांची प्रकृती गंभीर आहे. निश्चितच, या विमान अपघातातून विमान प्रवासाशी संबंधित सुरक्षा व्यवस्थेची नव्याने आखणी करणे गरजेचे असल्याचे अधोरेखित केले आहे. ताज्या दुर्घटनेमागील कारणांची वस्तुस्थिती चौकशीनंतर बाहेर येईल; परंतु हवाई प्रवासाच्या सुरक्षा व्यवस्थेत काही त्रुटी राहिली असेल, तर जबाबदारी निश्चित करणे आवश्यक आहे.
दुर्मीळ घटना : अपघाताच्या समोर आलेल्या व्हिडीओंवरून हे स्पष्ट होते की, विमान उड्डाण करताना खाली पडले. टेकऑफनंतर दोन मिनिटांत विमान ज्या प्रकारे कोसळले ही एक दुर्मीळ घटना आहे. विमानाची टेकऑफ प्रक्रिया खूप महत्त्वाची असते. जेव्हा विमान उंची गाठू लागते तेव्हा त्याला खूप वीज लागते. विमानात भरपूर इंधन असते. विमान प्रवाशांनी भरलेले असते. इतका भार घेऊन खालून वर जाण्यासाठी मोठी ऊर्जा आवश्यक असते. विमानासाठी ही ऊर्जा निर्माण करण्याचे काम इंजिन करते. टेकऑफनंतर अचानक वीज प्रवाह खंडित झाल्यास असे इंजिन बंद होते. अशा वेळी एकाच इंजिनच्या मदतीने विमान हाताळणे कठीण होते. त्यासाठी दोन इंजिनांची व्यवस्था असते; परंतु विमानाची दोन्ही इंजिने एकाच वेळी काम करणे थांबण्याची शक्यता कमी असते. या अपघातात असे घडले असण्याची शक्यता असून ती गोष्ट अधिक चिंताजनक आहे.
मानवी चुकीची शक्यता कितपत? : दुसरी गोष्ट म्हणजे अहमदाबाद-गॅटविक मार्ग हा 10 तासांचा थेट प्रवास आहे. या प्रवासासाठी दोन पायलट पुरेसे ठरतात. आंतरराष्ट्रीय प्रवास 10 तासांपेक्षा अधिक असल्यास तीन पायलट लागतात आणि 14 तासांपेक्षा जास्त असल्यास चार पायलट विमानात असतात. अपघातग्रस्त बोईंग जेटलायनरमधील कॅप्टन सुमीत सभरवाल आणि फर्स्ट ऑफिसर क्लाइव्ह कुंदर हे दोघेही भरपूर अनुभव असणारे होते. कॅप्टन सभरवाल यांना 8,000 तासांहून अधिक उड्डाणाचा अनुभव होता, तर कुंदर यांच्याकडे सुमारे 1,200 तासांचा अनुभव होता. त्यामुळे विमान अपघातांमध्ये 70 टक्क्यांहून अधिक शक्यता असणार्या ‘ह्युमन एरर’ किंवा मानवी चुकांमुळे अपघात घडण्याची शक्यता सकृतदर्शनी तरी दिसत नाही. विमान उड्डाण घेताच लँडिंग गियरवर केले जाते; परंतु या विमानाचे लँडिंग गियर खाली होते. कदाचित वैमानिकाला इंजिनमध्ये बिघाड आढळला असल्याने त्याने तो हाताळण्याचा प्रयत्न केला असण्याची शक्यता आहे. खरं तर, विमानाचे उड्डाण आणि लँडिंग हा उड्डाणाचा सर्वात धोकादायक टप्पा आहे. हा अपघात झाला तेव्हा विमान 625 फूट उंचीवर होते. यामुळे कर्मचार्यांना एकाच वेळी अनेक समस्यांचा सामना करावा लागत होता. बोईंग 787-8 ड्रीमलायनरची बॉडी रुंद आहे. तसेच त्यात दोन इंजिन असतात. त्यामुळे चौकशीदरम्यान हे विमान उड्डाणासाठी योग्यरीत्या तयार होते की नाही, याची सर्वप्रथम तपासणी केली जाईल. एअर इंडियाच्या या विमानाने किती उड्डाणे पूर्ण केली, हे अद्याप स्पष्ट झालेले नाही. फ्लाईट रडार-24 मधील आकडेवारीनुसार, हे विमान एक दशकाहून अधिक जुने होते, अशी माहिती समोर येत आहे.
एएआयबीच्या स्थापनेनंतरचा पहिलाच अपघात दोनच महिन्यांपूर्वी, नवी दिल्लीतील एअरक्राफ्ट अॅक्सिडेंट इन्व्हेस्टिगेशन ब्युरो (एएआयबी) येथे अत्याधुनिक डिजिटल फ्लाईट डेटा रेकॉर्डर आणि कॉकपिट व्हॉईस रेकॉर्डर प्रयोगशाळेचे उद्घाटन करण्यात आले. सुमारे 9 कोटी रुपये खर्चून बांधलेल्या या प्रयोगशाळेचे वर्णन केंद्र सरकारने विमान वाहतूक सुरक्षितता वाढवण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल म्हणून केले होते. त्याचा उद्देश हवाई अपघाताची शक्यता ओळखणे आणि जबाबदारी सुनिश्चित करणे हा होता. बोईंग 787 ड्रीमलायनरच्या अपघाताची चौकशी करण्याचे कामही या ब्युरोकडे सोपवण्यात आले आहे. या भीषण अपघाताची खरी कारणे काय होती, हे शोधण्याची जबाबदारी आता एएआयबीकडे असेल.
नजीकच्या भविष्यात विमानप्रवास अधिक सुरक्षित करण्यासाठीच्या मार्गदर्शक सूचना देखील दिल्या जाऊ शकतात. या अंतर्गत, बोईंगच्या सुरक्षा रेकॉर्ड आणि ऑपरेशनल तपासणीची देखील हा ब्युरो सखोल चौकशी करेल. ऑपरेशनल प्रक्रियेची कडक तपासणी केली जाईल.
बोईंगबाबत प्रश्नचिन्ह : तांत्रिक त्रुटींमुळे, बोईंगच्या इतर अनेक 787 ड्रीमलाइनर्सच्या सुरक्षा प्रक्रियेबद्दल प्रश्न उपस्थित झाले आहेत. अलिकडच्या वर्षांत, अनेक व्हिसलब्लोअर्सनी 787 ड्रीमलाइनरच्या सुरक्षा उपायांबद्दल गंभीर चिंता व्यक्त केल्या होत्या. त्यानंतर यूएस फेडरल एव्हिएशन अॅडमिनिस्ट्रेशन म्हणजेच एफएएने ड्रीमलाइनर विमानांच्या उत्पादन आणि असेंब्ली प्रक्रियेची सखोल चौकशी केली होती. एफएएने बोईंगच्या सुविधांच्या ऑडिटमध्ये उत्पादन प्रक्रियेत अनियमितता आणि कंपनीच्या सुरक्षा संस्कृतीतील त्रुटी उघडकीस आल्या. व्हिसलब्लोअर्सनी असा आरोपही केला होता की बोईंगच्या कामकाजातील त्रुटी उघड केल्याबद्दल त्यांना टार्गेट करण्यात आले होते. रिपब्लिक एअरवेजचे सीईओ ब्रायन बेडफोर्ड यांना अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षांनी एफएएचे प्रमुख म्हणून नियुक्त केले आहे. अहमदाबाद विमान अपघातानंतर, भारतीय अधिकार्यांनी त्यांच्या अमेरिकन समकक्षांशी गंभीर चर्चा करायला हवी, असे या क्षेत्रातील अनेकांचे म्हणणे आहे. त्यातून मिळालेली माहिती गुजरात अपघाताची सखोल चौकशी करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.
‘बदलत्या परिस्थिती’ला धक्का : भारतीय हवाई क्षेत्रात शेवटचा मोठा अपघात 2020 मध्ये झाला होता, जेव्हा एअर इंडियाच्या उपकंपनीचे एक प्रवासी विमान केरळमध्ये पावसाने भिजलेल्या धावपट्टीवरून घसरले आणि त्याचे दोन तुकडे झाले. त्या दुर्घटनेत किमान 17 जणांचा मृत्यू झाला. 2010 मध्ये, मंगलोरमध्ये एअर इंडिया एक्सप्रेसचे विमान डोंगराळ धावपट्टीवरून घसरले. विमानाला आग लागली आणि 150 हून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला. त्या काळात भारतातील वेगाने वाढणार्या विमान वाहतूक क्षेत्रातील सुरक्षितता आणि व्यावसायिकतेबद्दल अनेक पातळ्यांवर लोक चिंतेत होते. पण अलीकडील काळात आता परिस्थिती सुधारू लागली होती आणि विमान वाहतूक क्षेत्र नव्या शिखरावर पोहोचू लागले होते. सरकारने उडानसह अनेक नवीन योजना सुरू केल्या. अशा परिस्थितीत घडलेली ही दुर्घटना नव्याने भीती पसरवणारी ठरणार आहे. अर्थात, प्रत्येक अपघातानंतर, विमान वाहतूक क्षेत्रात सुरक्षिततेच्या नवीन मानकांवर विचारमंथन झाले आहे आणि आवश्यक बदल करण्यात आले आहेत. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर व्यापक तपासासाठी मानके निश्चित केली आहेत आणि प्रत्येक देशाने सूचनांचे पालन केले पाहिजे.
