माहितीपट, लघुपट आणि अॅनिमेशन यांच्यासाठी हक्काचे विचारपीठ समजला जाणारा मुंबई आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव (मिफ) नुकताच पार पडला. त्यातून काही लक्षणीय कलाकृती पाहता आल्या. त्याविषयी…'टर्न युवर बॉडी टू द सन' (नेदरलँड/93 मिनिटे) या सुवर्णशंख विजेता माहितीपटामध्ये सुरुवातीलाच द़ृश्यातील पडद्यावर एका बाजूला हिटलर, तर दुसर्‍या बाजूला स्टॅलिन यांच्या प्रत्यक्षाहून भव्य अशा प्रतिमा दिसतात आणि या प्रतिमांच्या कचाट्यात सापडलेली पडद्यासमोर उभी असलेली 'साना' ही सर्वसामान्य स्त्री दिसते. या माहितीपटाचे एकूण आशयसूत्रच या द़ृश्यातून प्रेक्षकांच्या मनामध्ये झिरपते. सोव्हिएत सैनिक जेव्हा युद्धात नाझींकडून पकडले गेले तेव्हा त्यांचे त्यानंतर काय झाले, याचा शोध एका सैनिकाची रोजनिशी; शिवाय इतर काही कार्यालयीन नोंदी यातून घेण्याचा प्रयत्न त्याची मुलगी साना करते. यातून हा माहितीपट घडतो.
मायदेशी युद्धवीरांचे तर भव्य स्वागत घडते; पण पराभूत होऊन परतलेल्या सैनिकांच्या/युद्धकैद्यांच्या बाबतीत मायदेशातही काय घडते, याचा अस्वस्थकारी प्रत्यय या माहितीपटातून मिळतो. रोजनिशीतील वाक्यं निवेदनातून येत असताना ते अगोदर रशियनमधून पडद्यावर उमटतातही आणि नंतर विरघळून इंग्रजीतून येऊ लागतात, ही योजना सर्जनशील वाटली. 'सायकल' या देवाशिष माखिजा यांच्या तीन दीर्घ टेक असणार्‍या 20 मिनिटांच्या लघुपटामध्ये नक्षलवाद हे आदिवासींवर प्रस्थापित व्यवस्थेकडून होणार्‍या अत्याचारांच्या शोषणांचे अपत्य आहे, असे आशयसूत्र कमालीच्या वास्तववादी धाटणीत मांडले आहे, की जे अगदी अंगावर येते. यात सुरुवातीच्या आणि शेवटच्या प्रसंगात मोबाईल कॅमेरा फुटेजच्या व्हर्टिकल फ्रेमचा वापर आहे आणि दरम्यानच्या प्रसंगात पत्रकार व्यक्तिरेखेच्या (भूमिका दुबे) हातातील मोबाईल कॅमेराच दलमचा कॅम्पमधील वावर टिपतो. त्यात तो कॅमेरा बेला या नक्षली युवतीच्या हाती येतो तेव्हा तिने उलटे पकडल्याने फ्रेममध्ये पत्रकार संपूर्ण उलटी दिसते. त्यामुळे संपूर्ण लघुपटामध्ये कुठेही फिल्मी अँगल्स, कम्पोजिशन्स येत नाहीत.
मात्र यातील द़ृश्यतपशील कॅज्युअल आल्यासारखा वाटला, तरी त्यापाठीमागे सूक्ष्म विचार असल्याचे लक्षात येते. चित्रपट माध्यमाच्या कक्षा विस्तारणारा देवाशिष माखिजा हा एक आजचा महत्त्वाचा दिग्दर्शक आहे. 'द डान्स' (आयर्लंड/93 मिनिटे) या पॅट कॉलिन्स दिग्दर्शित माहितीपटामध्ये एका नृत्यनाटिकेच्या रिहर्सलच्या अगदी पहिल्या दिवसापासून ते पहिल्या प्रयोगापर्यंत संपूर्ण प्रक्रियेचे चित्रण पाहण्यास मिळते. आठ आंतरराष्ट्रीय नर्तक आणि काही संगीतकार एकत्र येतात आणि दिग्दर्शकाच्या मूळ संकल्पनेस अनुसरून सुचेल तसे नाचतात, वाजवतात आणि त्या उत्स्फूर्त आणि उत्कट अभिव्यक्तीतून आलेल्या रचनांचे इम्प्रोवाइजेशन करीत ही नृत्यनाटिका साकारते. या प्रक्रियेतील नर्तक आणि वादक तर मुक्त होत जातातच; पण हा माहितीपट पाहता पाहता, या मुक्त करणार्‍या प्रक्रियेमुळे रसिकही मुक्त होत जातात. आपल्याकडील सिनेमातील/ कार्यक्रमांमधीलही बहुतेक नृत्यं ही परफॉर्मन्स केल्यासारखी असतात. ती इम्प्रेससिव्ह वाटली तरी एक्प्रेससिव्ह नसतात. मात्र 'द डान्स'मध्ये किंवा जागतिक पटांमधील नृत्यं मात्र परफॉर्मन्स नव्हे, तर व्यक्तिरेखेने त्यावेळच्या भावावस्थेला दिलेली शारीरिक अभिव्यक्तीचे मुक्त रूप असते.
'परदा/द कट' हा अमर देवकर दिग्दर्शित आणि अभिनित 20 मिनिटांचा लघुपट, बोहरा समाजात अजूनही चालू असणार्‍या स्त्रियांमधील शिश्निका हा लैंगिक आनंद देणारा अवयवच काढून टाकण्याच्या निर्घृण प्रथेच्या पार्श्वभूमीवर घडतो. आपल्या दिग्दर्शक प्रियकरास त्याच्या घरी भेटण्यास आलेल्या तरुणीच्या (शाश्वती खन्ना) घुसमटीची जाणीव त्या बंदिस्त जागेत प्रेक्षकांनाही दडपवून टाकते आणि त्यांच्यातील उत्कट प्रणय द़ृश्यानंतर खुललेली ती मोकळ्या जागेत विमुक्त झाल्याचा फीलही प्रेक्षकांना देते. या प्रथेचा केवळ शारीरिकच नव्हे, तर मानसिक परिणामही या लघुपटात अत्यंत परिणामकारकतेने येतो. यातील बहुपदरी आशय थरांवर थर रचलेल्या प्रतीकांमधून उलगडत जातो. याद़ृष्टीने लोडेड असणारा लघुपट एकूणच स्त्री लैंगिक स्वातंत्र्यासाठीचा र. धों. कर्वे यांचा लढा आणि त्या कायदेशीर संघर्षात त्यांना साथ देणारे बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मिळून जो खटला लढले होते, त्यास समर्पित केला आहे.
'क्लोज्ड टू द लाईट' (इटली/ 10मिनिटे)मध्ये फॅसिस्टांचा पाडावकाळ सुरू झाल्यानंतर त्यांनी कोवळ्या मुलांनाही सामील करून घेत निर्दयी शैतान बनवून टाकले, या वस्तुस्थितीचा संदर्भ आहे. एका शेतकरी कुटुंबाच्या अंगणात घडलेल्या प्रसंगाचे चित्रण लाईव्ह घटनाक्रमातून न आणता जणू काही स्थिरचित्रांची मालिकाच असावी, अशा थिजलेल्या द़ृश्य-तपशिलावरून संथ लयीत पॅन आणि रिव्हर्स पॅन करीत घडविले आहे. या विलक्षण शैलीमुळे ही संवादविरहित कलाकृती अगदी अंगावर येते आणि फॅसिस्टविरोधी विचार प्रेक्षकमनात रुजविते. या लघुपटाने प्रायोगिक लघुपटासाठीचा पुरस्कार पटकावला. 'पिरा' या फज़िल रझाक दिग्दर्शित 20 मिनिटांच्या मल्याळम लघुपटामध्ये विद्रोहाच्या संयत अंमलाचे प्रेरणादायी दर्शन घडते. मुस्लिम मध्यमवर्गीय कुटुंबातील मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा असणार्‍या तरुणीस उच्चशिक्षणाची प्रचंड आस आहे. तिच्या इच्छेविरोधात लग्नाचा घाट घातला जातो आणि तिचे दुबई-रिटर्न्ड तरुणासोबत लग्न ठरवलेही जाते आणि त्यांचे फिरणेही सुरू होते.
नवर्‍या मुलास ती आवडलीये, तेव्हा तो 'लग्नानंतरही तू शिकू शकशील,' असे आश्वासित करतो. तिला मोबाईलही भेट देतो. मात्र या मुलीच्या स्वप्नाचे आकाश आणखीन विस्तीर्ण आहे. तिला जेएनयूसारख्या विद्यापीठामधून शिक्षण घ्यायचे आहे. या मोबाईलवरच तिच्या एंटरन्सचा निकाल येतो. तिचा निर्धार पाहून तो तिला स्टेशनवर पोहोचवण्याची मदतही करतो. 'पोचल्यावर फोन कर' म्हटल्यावर ती बॅगेतील मोबाईल आणि सोन्याची चेन काढून त्यास परत देते आणि त्यास विचारते, 'आता तू काय करणार?' तो, लग्नासाठी मुली पाहणार असल्याचे वास्तववादी उत्तर देतो. तो तिला म्हणतो की, 'शिकून आल्यावर तूही लग्न कर.' यावर ती म्हणते, 'लहानपणापासून वडिलांसमोर हिजाब ढळू नये, या धाकात राहिलेय.
आता निदान अगोदर थोडे मोकळे तरी वागून घेऊ दे.' आणि निर्धाराने खुल्या आकाशात तिचा प्रवास सुरू होतो..! यातील तिच्या लग्न ठरलेल्या नवर्‍या मुलाची व्यक्तिरेखाही काळी किंवा पांढरी अशी न रेखाटता ती करड्या छटांतून अगदी वास्तववादी पद्धतीने साकारली आहे. 'अलेक्झांडर पेट्रोव्ह' या रशियन दिग्दर्शकाच्या पुनरावलोकनीय पॅकेजमध्ये 'पेस्टल ऑईल पेंटिंग्ज ऑन ग्लास' या तंत्राने केलेल्या निमेशन फिल्म्स पाहता आल्या. 'द ओल्ड मॅन अँड द सी'चे माध्यमांतर करत बनवलेल्या अॅनिमेशन फिल्मला 'ऑस्कर' आणि 'ग्रँड प्रिक्स' असे महत्त्वाचे पुरस्कार मिळाले आहेत. अशा एकूण पाच फिल्म्समधील तरलता अनुभवताना हॉलीवूडी अॅनिमेशन फिल्म्समधील निव्वळ तंत्रावडंबर लक्षात येते.
