रक्तदान हे एक महान कार्य आहे, ज्यामुळे अनेकांचे प्राण वाचतात. मात्र, काही लोकांना रक्तदान करताना किंवा त्यानंतर लगेचच चक्कर येणे, डोळ्यासमोर अंधारी येणे किंवा बेशुद्ध पडल्यासारखे वाटते. ही एक सामान्य समस्या असून सहसा चिंतेचे मोठे कारण नसते. शरीराच्या काही सामान्य प्रतिक्रियांमुळे असे होऊ शकते. चला, यामागील कारणे आणि ते टाळण्याचे उपाय जाणून घेऊया.
रक्तदान करताना चक्कर येण्यामागे अनेक शारीरिक आणि मानसिक कारणे असू शकतात:
रक्तदाबामध्ये (Blood Pressure) अचानक घट: हे सर्वात सामान्य कारण आहे. जेव्हा तुमच्या शरीरातून सुमारे अर्धा लिटर रक्त काढले जाते, तेव्हा शरीरातील रक्ताचे एकूण प्रमाण काही काळासाठी कमी होते. यामुळे रक्तदाब अचानक कमी होऊ शकतो. मेंदूला पुरेसा रक्त आणि ऑक्सिजनचा पुरवठा न झाल्यामुळे तुम्हाला चक्कर येऊ शकते.
घाबरल्यामुळे किंवा तणावामुळे येणारी प्रतिक्रिया (वेसो-व्हॅगल रिॲक्शन): ही एक सामान्य शारीरिक प्रतिक्रिया आहे जी तणाव, भीती किंवा वेदनेमुळे उद्भवू शकते. काही लोकांना रक्त किंवा सुई पाहून भीती वाटते. या मानसिक प्रतिक्रियेमुळे तुमची 'व्हेगस नस' (Vagus Nerve) उत्तेजित होते, ज्यामुळे हृदयाचे ठोके मंदावतात आणि रक्तवाहिन्या रुंद होतात. परिणामी, रक्तदाब आणि हृदयाचे ठोके दोन्ही कमी होतात, ज्यामुळे मेंदूपर्यंतचा रक्तप्रवाह कमी होतो आणि तुम्हाला चक्कर येऊ शकते किंवा तुम्ही बेशुद्धही होऊ शकता.
शरीरातील पाण्याची कमतरता (डिहायड्रेशन): जर तुम्ही रक्तदान करण्यापूर्वी पुरेसे पाणी किंवा इतर द्रव पदार्थ प्यायले नसतील, तर तुमच्या शरीरात आधीच पाण्याची कमतरता असू शकते. रक्ताचा मोठा भाग पाण्याने बनलेला असतो. अशा स्थितीत, जेव्हा तुम्ही रक्तदान करता, तेव्हा शरीरातील द्रव पदार्थांची पातळी आणखी कमी होते, ज्यामुळे रक्तदाब अधिक खाली येऊ शकतो.
अचानक वेगाने उठणे: रक्तदान केल्यानंतर लगेच उभे राहिल्यास किंवा वेगाने हालचाल केल्यास रक्तदाबामध्ये अचानक बदल होऊ शकतो, ज्यामुळे चक्कर येऊ शकते. शरीराला रक्ताच्या नवीन पातळीशी जुळवून घेण्यासाठी थोडा वेळ लागतो.
चक्कर येण्याची शक्यता कमी करण्यासाठी तुम्ही काही सोपी पावले उचलू शकता:
रक्तदानापूर्वी भरपूर पाणी प्या: रक्तदान करण्याच्या २४ तास आधीपासूनच भरपूर पाणी आणि इतर द्रव पदार्थ (उदा. फळांचा रस) प्या. रक्तदानाच्या दिवशीही पुरेशा प्रमाणात पाणी प्या.
पौष्टिक आहार घ्या: रक्तदान करण्यापूर्वी एक आरोग्यदायी आणि संतुलित आहार घ्या. रिकाम्या पोटी रक्तदान करू नका. तुमच्या आहारात लोहयुक्त पदार्थांचा (उदा. हिरव्या पालेभाज्या, डाळी, सुकामेवा) समावेश करा.
शांत राहा: जर तुम्हाला सुई किंवा रक्ताची भीती वाटत असेल, तर रक्तदान करताना डोळे बंद करा, दीर्घ श्वास घ्या किंवा तुमचे लक्ष दुसरीकडे केंद्रित करण्याचा प्रयत्न करा. रक्तदान केंद्रातील कर्मचारीही तुम्हाला मदत करू शकतात.
रक्तदान झाल्यावर आराम करा: रक्तदान केल्यानंतर किमान १०-१५ मिनिटे खुर्चीवर बसून किंवा झोपून राहा. लगेच उठण्याचा प्रयत्न करू नका.
हलका नाश्ता घ्या: रक्तदान केंद्रात मिळणारा ज्यूस आणि बिस्किटे किंवा इतर हलका नाश्ता अवश्य घ्या. यामुळे तुमच्या रक्तातील साखर आणि द्रव पदार्थांची पातळी सामान्य होण्यास मदत होते.
हळू-हळू उठा: जेव्हा तुम्हाला उठायला सांगितले जाईल, तेव्हा हळूवारपणे उठा आणि काही क्षण खुर्चीजवळ उभे राहा, त्यानंतर चालायला सुरुवात करा.
