स्तनात गाठ (Breast Lump) जाणवणे हे कोणत्याही महिलेसाठी चिंताजनक असू शकते. मनात लगेच कॅन्सरसारख्या गंभीर आजाराची भीती निर्माण होते. मात्र, हे समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे की स्तनात आढळणारी प्रत्येक गाठ ही कॅन्सरचीच नसते. विशेषतः तरुण महिलांमध्ये आढळणाऱ्या गाठी या अनेकदा 'बिनाइन' (Benign) म्हणजेच सामान्य असू शकतात, ज्या धोकादायक नसतात. त्यामुळे घाबरून न जाता, जागरूक राहणे आणि नियमितपणे स्वतःच्या स्तनांची तपासणी करणे हा सर्वोत्तम मार्ग आहे.
तज्ज्ञांच्या मते, स्तनात होणाऱ्या गाठींमागे अनेक कारणे असू शकतात. हार्मोन्समधील बदलांमुळे, फायब्रोॲडेनोमा (Fibroadenoma) किंवा सिस्ट (Cyst) यांसारख्या सामान्य कारणांमुळेही गाठी तयार होऊ शकतात. या गाठींना स्पर्श केल्यास त्या मऊ आणि सहज हलणाऱ्या जाणवतात. या गाठींमुळे जीवाला कोणताही धोका नसतो. मात्र, कोणती गाठ सामान्य आहे आणि कोणती नाही, हे केवळ डॉक्टरच अचूकपणे सांगू शकतात. त्यामुळे कोणतीही गाठ आढळल्यास त्याकडे दुर्लक्ष करणे चुकीचे आहे.
प्रत्येक महिलेने महिन्यातून एकदा, विशेषतः मासिक पाळी संपल्यानंतर काही दिवसांनी, स्वतःच्या स्तनांची तपासणी करणे आवश्यक आहे. यामुळे स्तनांमधील सामान्य बदल आणि असामान्य बदल यांतील फरक ओळखणे सोपे जाते.
तपासणीच्या सोप्या पायऱ्या:
आरशासमोर पाहा: कमरेवर हात ठेवून आरशासमोर उभे राहा. स्तनांचा आकार, रंग आणि त्वचेत काही बदल (उदा. सूज, खड्डे पडणे, लालसरपणा) दिसतोय का, ते तपासा. दोन्ही हात डोक्याच्या वर घेऊन पुन्हा हीच तपासणी करा.
झोपून तपासणी करा: पाठीवर झोपा. उजव्या स्तनाची तपासणी करण्यासाठी उजवा हात डोक्याखाली ठेवा आणि डाव्या हाताच्या मधल्या तीन बोटांच्या सपाट भागाने तपासणी करा. स्तनाग्रांपासून (Nipple) सुरुवात करून हळूवारपणे, वर्तुळाकार गतीने (Circular Motion) संपूर्ण स्तनाचा भाग आणि काखेपर्यंत तपासा. दाब कमी-जास्त करून गाठ किंवा जाडसरपणा जाणवतोय का, ते पाहा. हीच प्रक्रिया दुसऱ्या स्तनासाठीही करा.
स्तनाग्र तपासा: शेवटी, स्तनाग्रांना हलके दाबून त्यातून कोणताही द्रव (Discharge) येतोय का, हे तपासा.
स्तनांची तपासणी करताना खालीलपैकी कोणताही बदल आढळल्यास वेळ न घालवता त्वरित डॉक्टरांशी संपर्क साधावा:
स्तनात किंवा काखेत नवीन गाठ जाणवणे.
स्तनाच्या त्वचेवर खड्डे पडणे, सुरकुत्या येणे किंवा ती जाड होणे.
स्तनाग्रांमधून अचानक रक्त किंवा कोणताही द्रव येणे.
स्तनाग्रांचा आकार बदलणे किंवा ते आतल्या बाजूला ओढले जाणे.
स्तनाच्या कोणत्याही भागात सतत वेदना होणे.
लक्षात ठेवा, स्तनाच्या आरोग्याबद्दल जागरूक राहणे आणि नियमित स्वयं-तपासणी करणे हा घाबरण्याचा नव्हे, तर स्वतःच्या आरोग्याची काळजी घेण्याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. वेळीच निदान झाल्यास कोणत्याही आजारावर यशस्वीपणे मात करता येते.
