पुढारी वृत्तसेवा
१७व्या शतकात Oman म्हणजे आजचं ओमान, आणि Muscat हे अरब समुद्रातलं मोठं व्यापारी केंद्र होतं. मस्कत, कोकण, सुरत आणि गोवा या मार्गांवर व्यापारी जहाजं सतत फिरत असायची.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी फक्त किल्ले जिंकले नाहीत, तर समुद्रावरचं नियंत्रणही महत्त्वाचं मानलं. व्यापार सुरक्षित ठेवणं, किनाऱ्यांचं संरक्षण करणं आणि त्यातून राज्य समृद्ध करणं — हाच त्यांचा हेतू होता. याच विचारातून मराठा नौदल उभं राहिलं.
मराठ्यांची व्यापारी जहाजं कोकणातील बंदरांमधून, उदा. राजापूरहून, थेट मस्कतसारख्या अरब बंदरांकडे जायची. काही ऐतिहासिक नोंदी सांगतात की मराठा प्रशासनाचा मस्कतच्या प्रशासनाशी थेट संपर्कही होता. हा छोटा व्यापार नव्हता, तर दीर्घकाळ टिकणारं नातं होतं.
शिवाजी महाराजांच्या धोरणात लुटालूट नव्हती. व्यापाऱ्यांना संरक्षण होतं. समुद्री मार्गांवर नियम आणि शिस्त होती. म्हणूनच अरब व्यापाऱ्यांचा मराठ्यांवर विश्वास बसला. इंग्रज, पोर्तुगीज आणि सिद्धींपेक्षा मराठे अधिक शिस्तप्रिय आणि व्यापाऱ्यांसाठी सोयीस्कर वाटू लागले.
काही पुराव्यांनुसार मराठा अधिकारी आणि मस्कतचे इमाम यांच्यात वेळोवेळी तोंडी किंवा लेखी संपर्क होत असे. म्हणजे संबंध फक्त समुद्री कारवायांपुरते मर्यादित नव्हते, तर शासकीय पातळीवरही संवाद होता. हा मुद्दा फारसा प्रसिद्ध नाही, पण खूप महत्त्वाचा आहे.
शिवाजी महाराजांच्या काळात पोर्तुगीज आणि सिद्धी यांच्या दबावाविरुद्ध मराठ्यांनी समुद्री सुरक्षा अधिक कडक केली. त्यात व्यापारी जहाजांचं संरक्षण प्राधान्याने केलं गेलं. म्हणूनच ओमानकडून येणारे व्यापारी मराठा किनाऱ्यावर सुरक्षितपणे उतरू शकले. ही रणनीती युद्धापेक्षा व्यवहारातून विश्वास निर्माण करणारी होती.
कारणं साधी होती— मराठ्यांकडे स्थानिक किनारी नौदल होतं आणि समुद्राची सखोल माहिती होती. व्यापाऱ्यांवर जबरदस्तीचे कर नव्हते, तर नियम आणि सुरक्षा होती. आणि ओमानचा हेतू दीर्घकालीन व्यापाराचा होता, जो शिवाजी महाराजांच्या धोरणाशी जुळणारा होता.
शिवाजी महाराजांची खासियत वेगळी होती. ते तलवारीपेक्षा शिस्त, धोरण आणि विश्वास वापरत. म्हणूनच ओमानसारख्या अरब व्यापाऱ्यांनी मराठा किनाऱ्यावर विश्वास ठेवला. या विश्वासावर आधारित समुद्री धोरणामुळे मराठे फक्त किनारपट्टीचे शासक राहिले नाहीत. त्यांना समुद्री व्यापारावर प्रभाव मिळाला. याचाच परिणाम म्हणून पुढे मराठा नौदल अधिक मजबूत झालं आणि कोकणातील आर्थिक घडामोडींना चालना मिळाली.