गुडघ्याच्या सांध्यामध्ये आतील व बाहेरील बाजूस दोन स्नायूपट्टिका (Ligaments) असतात. तसेच पुढील व मागील बाजूसदेखील दोन Ligaments असतात. गुडघ्याच्या सांध्याच्या विविध हालचाली नियंत्रित करण्याचे काम तसेच सांध्याला आधार देण्याचे काम हे करत असतात. खेळणे, पळणे, व्यायाम, कष्टाची कामे करताना काहीवेळा अचानक हालचालीची दिशा बदलल्यामुळे सांध्यातील हाडांवर ताण येऊन, गुडघा तीव्र फिरल्यामुळे या Ligaments वर अतिरिक्त ताण निर्माण होतो. त्याचवेळी सांध्यातील हाडे विरुद्ध दिशेने फिरल्यामुळे हे Ligaments फाटणे ही घटना घडते. यालाच लिगॅमेंटल टिअर असे म्हटले जाते. काहीवेळा स्नायूतील थोड्याच मांस तंतूंना इजा झाल्यास त्यास सिंपल स्प्रेन असे म्हटले जाते.
लिगॅमेंटल टिअरच्या तक्रारी
साधारणपणे स्थूल व तरुण व्यक्ती, खेळाडू, अथलेट, यामध्ये हा विकार जास्त प्रमाणात आढळतो. वजन जास्त असणार्या उंच स्त्रियांमध्ये कोणत्याही कारणांनी स्नायूंचा अशक्तता असल्यास हा त्रास होण्याची शक्यता जास्त आढळते.
लिगॅमेंटल टिअर झाल्यावर गुडघ्यामध्ये तीव्र वेदना निर्माण होतात. गुडघ्याच्या थोड्याही हालचालीने या वेदना अधिक तीव्र होतात. पुढील 1-2 तासात गुडघ्याला मोठ्या प्रमाणात सूज येते. थोडादेखील स्पर्श गुडघ्याला सहन होत नाही. कालांतराने काही जणात गुडघा जखडतो. चालण्याचा प्रयत्न केल्यास गुडघा लपकतो. उभा राहणे व चालणे यामुळे वेदना वाढतात. उभे राहणे व चालणे शक्य होत नाही.
एक्सरे व एम.आर.आय.ची तपासणी केल्यावर लिगामेंटल इन्ज्युरी व त्याचे प्रमाण म्हणजेच ग्रेड यांचे निदान होते.
आयुर्वेदीय शास्त्रातील क्रोष्टुकशीर्ष या विकाराशी लिगामेंटल एन्ज्युरीचे साधर्म्य आढळते.
लिगामेंटल एन्ज्युरीवरील उपचार
एन्ज्युरी ही स्प्रेन प्रकारातील म्हणजेच कमी तीव्रतेची असल्यास औषधी उपचार, विश्रांती, स्थानिक उपचार यांनी उत्तम आराम मिळतो. पण एन्ज्युरी तीव्र स्वरूपाची असेल, त्यावेळी अनेक जणांना शस्त्रकर्माचा सल्ला दिला जातो. त्यामुळे अनेकदा हे रुग्ण घाबरलेले असतात. वास्तविकपणे औषधी उपचारानंतर गुडघ्यावर अजिबात ताण न देण्याची, पुरेशी विश्रांती घेण्याची व काळजी घेण्याची तयारी असल्यास आयुर्वेदिय उपचारांनी ऑपरेशन टाळण्यासाठी निश्चित चांगला प्रयत्न करता येतो. अनेकांचे ऑपरेशन टळल्याचे अनुभवात आहे.
गुडघ्यावर शिरीष तगर, यष्टीमधू, चंदन, जटामांसी, हरिद्रा, दारूहरिद्रा, कुष्ठ, रक्तचंदन, गुग्गुळ, लताकरंज यापासून केलेला लेप लावला जातो. गुडघ्यावरील सूज व वेदना कमी होण्यास त्याचा उपयोग होतो.
पोटातून घेण्यासाठी वरुण, निर्गुंडी, रास्ना, गोखरू, गुळवेल, सारिवा, मंजिष्ठा, निंब, वचा, हरिद्रा, दारूहरिद्रा, गुग्गुळ, लाक्षा, त्रिफळा, एरंड यापासून तयार केलेली संयुक्त औषधे वापरली जातात.
सूज चांगली कमी आल्यानंतर गरजेप्रमाणे स्नेहन, स्वेदन, बस्ती या उपचारांनी गुडघ्याच्या सांध्यांची व स्नायूंची ताकद वाढवण्याचे कार्य केले जाते. उपचार घेताना सुरुवातीला पूर्ण विश्रांती, त्रास कमी आल्यावर वैद्य सल्याने मर्यादित हालचाल व त्रास पूर्ण थांबल्यावर विशिष्ट हालचाली टाळणे नि कॅप वापरणे यालादेखील उपचारात विशेष महत्त्व आहे. परंतु या गोष्टी नीट सांभाळल्यास आणि उपचार न कंटाळता चिकाटीने घेतल्यास लिगामेंटल एन्ज्युरीच्या विकारात आयुर्वेदाचा उत्तम उपयोग होतो.
डॉ. आनंद ओक