म्युच्युअल फंड एकल असो किंवा संयुक्त गुंतवणूकदार असो. प्रत्येकासाठी वेगवेगळे नियम असतात. मात्र गुंतवणूकदारांनी पुढील कायदेशीर अडचणी टाळण्यासाठी वारसदार नेमणे हिताचे आहे. तसेच प्रत्येक गुंतवणूकदारांनी गुंतवणूक सुरू करताना म्युच्युअल फंडच्या व्यवहाराची प्रक्रिया जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे. म्युच्युअल फंड च्या गुंतवणुकीत नॉमिनीचा उल्लेख नसेल तर त्यावरही अनेक पर्याय आहेत. त्या आधारावर युनिटवर दावा करता येतो.
बहुतांशी भारतीय घरात घराचा कर्ता पुरुष कोठेकोठे गुंतवणूक करतो, याची फार कमी माहिती कुटुंबातील सदस्यांना असते. परंतु स्थिती अशी नसावी, अशी अपेक्षा आहे. कर्त्या पुरुषाने घरातील सदस्यास किंवा विश्वासू मित्रास गुंतवणुकीची माहिती देणे आवश्यक आहे.
जेणेकरून भविष्यात कुटुंब आर्थिक अडचणीत सापडणार नाही. म्युच्युअल फंडच्या द़ृष्टिकोनातून विचार केल्यास गुंतवणूकदार संयुक्त असेल तर आणि पहिल्या गुंतवणूकदाराचा मृत्यू झाल्यास म्युच्युअल फंडचे युनिट्स दुसर्या गुंतवणूकदाराला मिळतील. जर म्युच्युअल फंडमध्ये एकल गुंतवणूकदार असेल, तर वारसदाराला म्युच्युअल फंडचे युनिट्स मिळतील.
म्युच्युअल फंड मधील गुंतवणुकीचा लाभ हा केवळ गुंतवणूकदारांनाच नाही, तर गुंतवणूकदाराच्या वारशालाही मिळतो. गुंतवणूकदाराचा मृत्यू झाल्यास ही गुंतवणूक कोणाच्या नावावर व्हावी, ही बाब गुंतवणुकीच्या वेळी नॉमिनीचा उल्लेख करून मार्गी लावू शकतो. जर नॉमिनी नसेल तर फंडमधील गुंतवणुकीवर कोण दावा करू शकतो, हे जाणून घेऊ या.
संयुक्त गुंतवणूक असल्यास : म्युच्युअल फंडची गुंतवणूक संयुक्तपणे असल्यास पहिल्या गुंतवणूकदाराचा मृत्यू झाल्यास यातील युनिट्स हे दुसर्या गुंतवणूकदारांना मिळते. जर म्युच्युअल फंडचा एकच गुंतवणूकदार असेल, तर अशा स्थितीत ते युनिट वारसदारांना मिळेल. युनिट्स प्रदान करण्याच्या प्रक्रियेला ट्रान्समिशन असे म्हणतात.
ट्रान्समिशन कसे असते : पहिल्या जॉईंट होल्डरचा मृत्यू झाल्यास दुसर्या होल्डरला युनिट मिळतील. यासाठी दुसर्या होल्डरला पहिल्या गुंतवणूकदाराचे मृत्यू प्रमाणपत्र, अकाऊंट क्लोजिंग फॉर्म सादर करावा लागेल. युनिट्स ट्रान्स्फर करण्यासाठी जर दुसर्या होल्डरचे खाते नसेल, तर नवीन डिपॉझटरीचे खाते सुरू करावे लागेल. ट्रान्समिशनसाठी फर्स्ट होल्डरचे मृत्यू प्रमाणपत्र तसेच दुसर्या होल्डरचे ओळखपत्र सादर करावे लागेल. नवीन फर्स्ट होल्डरचा कॅन्सल चेकदेखील जमा करावा लागेल.
गुंतवणुकीची माहिती नसल्यास : पतीच्या मृत्यूनंतर पत्नी सीएएमएस किंवा कार्वी एमएफएसकडे जाऊ शकते. तेथे पत्नीला गुंतवणूकदारांशी असलेले संबंध सिद्ध करून दाखवावे लागेल. त्यासाठी विवाहाचे प्रमाणपत्र आणि अन्य कागदपत्रे जमा करावी लागतील. सीएएमएस/कार्वी संस्था संपूर्ण कागदपत्रांची चाचपणी करेल आणि त्यानंतर फोलिओ किंवा अकाऊंट स्टेंटमेंट पत्नीच्या नावावर ट्रान्स्फर केले जातात.
होल्डर नव्हे, नॉमिनी नोंदणीकृत : म्युच्युअल फंडच्या सर्व होल्डरचा मृत्यू झालेला असल्यास आणि नॉमिनीची नोंद असेल, तर अशा स्थितीत एएमसीमध्ये वेगवेगळ्या ट्रान्समिशनसाठी कागदपत्रे सादर करावे लागतील. मृत युनिट होल्डरची मूळ किंवा अटेस्टेड फोटोकॉपी संस्थेला सादर करावे लागेल. नॉमिनी किंवा वारसदाराचे केवायसी कन्फरमेशनही आवश्यक आहे. नवीन बँकेचा कॅन्सल चेक/ बँक स्टेटमेंट असणे आवश्यक आहे. यावर नॉमिनीचे नाव असणे गरजेचे आहे. एफएटीसीए सेल्फ सर्टिफिकेशनदेखील महत्त्वाचे असते.
होल्डरही नाही आणि नॉमिनीही नाही : अनेकदा अशी स्थिती निर्माण होते की, कोणी होल्डरही नसेल आणि वारसदारही नसतो. अशा वेळी कागदपत्रांची गरज वाढते. कायदेशीररीत्या वारस म्हणून सिद्ध करण्यासाठी व्यक्तिगत पातळीवर शपथपत्र द्यावे लागते. इंडेन्मिटी बाँडच्या सर्व कायदेशीर वारसदारांना सह्या कराव्या लागतात. दाव्याची रक्कम जर 25 लाखांपेक्षा कमी असेल, तर अशा वेळी पुराव्यासाठी कागदपत्रे सादर करणे बंधनकारक आहेत. जर दाव्याची रक्कम अधिक असेल तर मृत्युपत्राची नोटराईज कॉपी, सक्सेक्शन सर्टिफिकेट द्यावे लागेल. लेटर ऑफ अॅडमिनिस्ट्रेशन, एफएसीटीएचे विवरणदेखील द्यावे लागेल.
घटस्फोट असल्यास : सिंगल होल्डर असेल तर घटस्फोटीत महिलादेखील फंड्स काढू शकते. गरज वाटल्यास गुंतवणूकही सुरू ठेवू शकते. जर संयुक्त गुंतवणूक असेल तर दोघांच्या सह्या असणे गरजेच्या आहेत. संयुक्त खाते असेल आणि पत्नी पहिली होल्डिंग असेल तर पत्नी जॉईंट होल्डरला खात्यातून काढून टाकू शकते. पत्नीला घटस्फोटाचे प्रमाणपत्र आणि पतीकडून ना-हरकत प्रमाणपत्र सादर करावे लागेल.
नॉमिनेशन म्हणजे काय? : गुंतवणूकदाराचा मृत्यू झाल्यास त्यानंतर त्याच्या मालमत्तेवर हक्क हा नॉमिनीचा असतो. गुंतवणूकदार कोणालाही नॉमिनी करू शकतो. नॉमिनी पती किंवा पत्नी, मुलगा किंवा कुटुंबातील कोणताही सदस्य असू शकतो. मित्र किंवा असा कोणत्याही विश्वासू व्यक्तीला नॉमिनी करू शकतो. सिंगल होल्डिंगमध्ये सुरू होणार्या गुंतवणुकीत नॉमिनी असणे गरजेचे आहे. जॉईंट होल्डिंगमध्ये नॉमिनीची गरज भासत नाही.
नॉमिनी कसा नेमावा : म्युच्युअल फंड गुंतवणुकीच्या अर्जात एक कॉलम असतो. त्यात नॉमिनीचे विवरण सादर करू शकता. गुंतवणूकदार एकट्याने किंवा संयुक्त रूपाने नॉमिनी नेमू शकतो. नॉन-इंडिव्हिज्युअल्स जसे की सोसायटी, ट्रस्ट नॉमिनी नेमू शकत नाहीत.
नॉमिनीची संख्या किती : कोणताही गुंतवणूकदार तीन नॉमिनी नेमू शकतो. कोणत्या नॉमिनीला किती वाटा मिळावा ही बाब स्वत: गुंतवणूकदार निश्चित करू शकतो. जर वाटा निश्चित नसेल तर प्रत्येक नॉमिनीला समान वाटा मिळेल.
नॉमिनीतही बदल : गुंतवणूकदार कोणत्याही वेळेला नॉमिनीत बदल करू शकतो. गुंतवणूकदार आपल्या मर्जीने जुन्या नॉमिनीला पुन्हा नेमू शकतो आणि नवीन नॉमिनीदेखील नियुक्ती करू शकतो. नॉमिनी नसल्यास कायदेशीररीत्या वारसांत अडचणी येतात. ट्रान्समिशनसाठी बर्याच किचकट औपचारिकता पार पाडाव्या लागतात. अनेक कागदपत्रे जमा करावी लागतात. त्यामुळे गुंतवणूक करताना अर्जात नॉमिनीचा उल्लेख आठवणीने करणे हिताचे ठरते.